علی بیت‌اللهی
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
مطالعه لرزه‌خیزی تاریخی کوه‌های البرز قبل از ۱۹۰۰ میلادی نشان می‌دهد که بیشتر نواحی آن چندین بار ویران شده‌اند. برای توصیف زمین‌لرزه‌های رخ داده در گستره تهران در دو بازه زمانی مربوط به زمین‌لرزه‌های تاریخی و دستگاهی (زلزله‌هایی که با دستگاه‌های لرزه‌نگاری به ثبت رسیده‌اند) به توضیح مختصری می‌پردازیم. بی‌گمان شناخت این رخدادها خود اطلاعات گرانبهایی است که در مطالعات برآورد خطر زمین‌لرزه نقش بسزایی دارند.
زمین‌لرزه‌های تاریخی : شناخت ما از زمین‌لرزه‌های پیش از سده بیستم منحصر به کتاب‌های تاریخی است. به همین دلیل این داده‌ها از نظر محل رویداد، شدت و بزرگی دارای دقت زیادی نیست ولی می‌تواند سیمای لرزه‌خیزی منطقه را نشان دهد. سندهای تاریخی نشان می‌دهد که شهر ری بزرگ‌ترین شهر نزدیک تهران کنونی بوده و پیش از گسترش تهران بارها با زمین‌لرزه‌های ویرانگر تخریب شده است. از آنجا که فاصله تهران تا ری بسیار اندک بوده و با گسترش تهران این‌دو شهر به یکدیگر چسبیده‌اند، بررسی زمین‌لرزه‌های تاریخی ری و همچنین شهرهای اطراف نظیر طالقان، قزوین، بوئین‌زهرا، دماوند و...کمک بزرگی به ارزیابی توان لرزه‌خیزی تهران بزرگ می‌کند.
زمین‌لرزه‌های منطقه دماوند از ۳۸۵۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال پیش: در فازهای آغازین فعالیت آتشفشان کواترنر دماوند، گدازه‌های آتشفشانی، بندی در دره هراز در شمال خاوری پلور و در دهانه دره لاسم ایجاد کرده و دریاچه‌ای که در پشت این بند به‌وجود آمد پس از مدتی با نهشته‌ها و سالچینه‌های دریاچه‌ای و آبرفتی پر شد. در بخش شمالی دره لاسم در بریدگی کنار جاده (در محلی که در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۴ زمین لغزش، دره لاسم را بسته و دریاچه جدیدی به‌وجود آورده) در داخل سالچینه‌های دماوند، دگرریختی‌های نهشته‌های نرم و چین فرو ریزش در میان دو لایه زیرین و زبرین افقی دیده می‌شود. سن دقیق این لایه دگرریخته میان‌سازندی برای ما روشن نیست ولی با توجه به سن ۳۸۵۰۰سال به‌دست آمده از دریاچه آتشفشانی بند رودخانه‌های لار و دلیچای می‌توان سن آن را میان ۳۸۵۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال پیش تعیین کرد. وجود لایه‌های افقی در محل، امکان رویداد زمین‌لرزه شدیدی را شدت می‌بخشد.
رویداد بوئین زهرا : بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در قره‌تپه سگزآباد، پهنه بوئین زهرا، در لایه نهم سگزآباد (به سن هزاره سوم قبل از میلاد مسیح) اسکلت تعداد زیادی از جانوران اهلی در کنار یکدیگر دیده می‌شود که به نظر می‌رسد به‌طور ناگهانی، به هنگام رویداد یک زمین‌لرزه ویرانگر از میان رفته باشند (معین فر، ۱۳۵۷). این زمین‌لرزه، دوره تمدن سگزآباد را پایان داده و به احتمال بسیار زمین‌لرزه ویرانگری بوده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
رویداد ری : قدیمی‌ترین زمین‌لرزه موجود در کتاب‌های تاریخی و مربوط به ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح (واپسین روزهای دوره هخامنشی) است که به موجب آن نزدیک به ۲ هزار آبادی در گستره میان شهر ری و ایوانکی نابود و شهر ری نیز به کلی ویران شده است. شمار دقیق تلفات انسانی این زمین‌لرزه به درستی روشن نیست ولی به احتمال بسیار، تلفات زیاد و زمین‌لرزه بزرگ بوده که باعث گسلش سطحی در شهر ری و پیرامون ایوانکی (از شهر ری تا ایوانکی) شده است. این زمین‌لرزه باید از جمله ویران‌کننده‌ترین زمین‌لرزه‌های تاریخ باشد که تاریخ‌نویسان یونان به تشریح آن پرداخته‌اند. بزرگی این زمین‌لرزه حدود ۶/ ۷ = MS و شدت آن IO=X تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۷۴۳ م.، دروازه خزر : در اواخر بهار ۷۴۳م زمین‌لرزه ویرانگری در خاور ری، در منطقه دروازه خزر، یعنی تنگ سر دره که از میان کوه نمک می‌گذرد روی داد. بزرگی این زمین‌لرزه ۲/ ۷ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۲۲ مه ۸۵۵ میلادی شهر ری: زمین‌لرزه شدیدی در سال ۲۴۱ هجری قمری خانه‌های ری را خراب کرد و جمعیت زیادی را در زیر دیوارها مدفون ساخت که بنا بر نوشته ابن اثیر «شمار آنها از احصا بیرون بوده و پس‌لرزه‌ها تا ۴۰ روز ادامه داشته و موجب ویرانی بیشتر گردیده است». قوام رازی شیرازی (در کریمان، ۱۳۴۹) در یکی از اشعار خود شمار کشته‌شدگان را رقم اغراق‌آمیز ۳۵۰ هزار نفر برآورد کرده است (آمبرسیز، ۱۹۷۴: معین‌فر، ۱۳۵۷). بزرگی این زمین‌لرزه ۱/ ۷= MS و شدت آن IO=VIII تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۸۵۶ (۲۲ دسامبر) م.، کومس(قومس) : زمین‌لرزه فاجعه‌بار کومس در البرز خاوری روی داد که منطقه کومس و ناحیه خراسان باختری، توابع نیشابور، را ویران کرد. در منطقه قومس، بیشترین زیان‌های زمین‌لرزه به دامغان رسید که نیمی‌از شهر را ویران کرد و در آن حدود ۴۵ هزار تن کشته شدند. در مناطق کوهستانی دگرریختی‌های گسترده زمین و از جمله احتمالا گسلش سطحی روی داد. شهر قدیمی قومس مرکز پیشین ایالت نیز ویران و احتمالا پس از زمین‌لرزه سرانجام متروک شد. بیرون از منطقه کلان‌لرزه‌ای، نیشابور در سوی خاور و ایالت جبال در سوی باختر و جنوب باختر قومس نیز به شدت لرزیدند و زمین‌لرزه در ری، قم و حتی در اصفهان حس شد. پس‌لرزه‌ها چند سال ادامه یافت و احتمالا مایه آسیب‌هایی در خراسان باختری شد. بزرگی این زمین‌لرزه ۹/ ۷ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۸۷۴ م.، گرگان : در اواخر سال ۸۷۴ زمین‌لرزه‌ای با ویرانگری زیادی در منطقه گرگان روی داد. لرزه‌های شدید سه روز دنباله داشت. بزرگی این زمین‌لرزه ۷/ ۶ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۹۵۸ م.، ری – طالقان : زمین‌لرزه فاجعه باری در شمال مرکزی ایران روی داد. این زمین‌لرزه همه روستاهای ری و طالقان را ویران کرد، شهر ری به کلی ویران شد. در کوه‌های رویان در شمال شهر ری، زمین‌لغزه‌های گسترده مسیر رودخانه‌ای را بست که آب آن پس نشست و دریاچه‌ای ساخت. آسیب‌ها در سوی شمال باختر به دیلمان و در جنوب به قم و کاشان گسترش یافت. لرزش احتمالا در اصفهان و نیز تا بغداد، حس شده است. پس‌لرزه‌های آسیب‌رسان به مدت ۴۰ روز ادامه داشت و در سراسر منطقه شمال مرکزی ایران حس می‌شد.
زمین‌لرزه ۱۰ سپتامبر ۱۱۱۹ میلادی قزوین: این زمین‌لرزه در منطقه قزوین روی داد. زمین‌لرزه ۱۰ دسامبر ۱۱۱۹ میلادی قزوین، زمین‌لرزه‌ای ویرانگر با بزرگی نزدیک به ۵/ ۶= MS و شدت آن IO=VIII+ بوده که شمار زیادی کشته و خرابی بسیار به بار آورده است (بربریان و همکاران، ۱۳۷۱: آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲). پس‌لرزه‌های این زمین‌لرزه به مدت یک سال ادامه داشته است.
زمین‌لرزه ۱۱۲۷ م.، فریم – چهاردانگه: در منطقه هزار جریب مازندران جنوبی زمین لرزه سبب ویرانی سراسری روستاهای منطقه فریم که دره پهناوری در کوه‌های خاور پل‌سفید است، شد. بزرگی این زمین‌لرزه ۹/ ۷ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۱۷۷ م.، خاور بوئین زهرا : این زمین‌لرزه بسیاری از شهرهای عراق عجم، در طول دامنه‌های جنوبی البرز تا منطقه آن سوی ری را ویران کرد. شهرهایی که به‌ویژه دستخوش ویرانی شدند قزوین و ری بود که بسیاری از ساکنان آنها کشته شدند، همچنین ناحیه ری خاور بوئین زهرا و آبادی‌های کرج بیشترین آسیب‌ها را دیدند.
زمین‌لرزه ۱۳۰۱ م.، فریم: زمین‌لرزه روستاهای بسیاری را در مازندران جنوبی به تمامی‌ویران کرد. بزرگی این زمین‌لرزه ۷/ ۶ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۴۲۶ م.، گرگان : شماری از مردم گرگان در اثر این زمین لرزه کشته شدند. بزرگی این زمین‌لرزه ۳/ ۵ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۴۲۸ م.، طالقان : زمین‌لرزه ویرانگری در طالقان روی داد. لرزه‌ها ۱۰ روز ادامه داشت و تعداد زیادی جان باختند.
زمین‌لرزه ۱۴۳۶ م.، گرگان : زمین‌لرزه شماری از مردم را در گرگان کشت.
زمین‌لرزه ۱۴۷۰ م.، گرگان : زمین‌لرزه‌ای در گرگان روی داد و به گنبد کاووس اندکی زیان رسید. بزرگی این زمین‌لرزه ۵/ ۵ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۴۸۵ م.، مازندران – گیلان : زمین‌لرزه فاجعه باری در گیلان روی داد که به‌ویژه به دیلمستان، ناحیه پهناوری در سوی خاور گیلان و میان گیلان ومازندران، آسیب رساند. در تنکابن لرزه ساختمان‌های مهم و استوار مانند قلعه‌ها، مسجدها، زیارتگاه‌ها و حمام‌ها را ویران کرد. آسیب‌های به بار آمده در گرجیان و گلیجان نیز به همان اندازه شدید بود. در مناطق جنوبی‌تر، در رودبارات، بسیاری جان باختند؛ اما شمار آنان دقیقا دانسته نیست. در طالقان قلعه‌های دیگری ویران شد و در پالیسن، دژ به‌طور کامل فرو ریخت و ۷۸ تن از ساکنانش را کشت. در سرتاسر دیلمستان لرزه مایه به راه افتادن سنگریزش‌هایی از کوه‌ها شد. در سوی شمال باختر ناحیه، در دیلمان، ساختمان‌های قدیمی‌بسیاری فرو ریخت. در لاهیجان، گوکه، کسیم، پاشیجا و لشت‌نشا آسیب‌ها اندک بود؛ هر چند لرزه به شدت در این نواحی حس شد. پس‌لرزه‌ها به مدت شش هفته ادامه داشت، پس‌لرزه نیرومند دیگری در ژوئیه ۱۴۸۶ روی داد.
زمین‌لرزه ۱۴۹۸ م.، گرگان : این رخداد سبب فرو ریختن بیشتر خانه‌ها در گنبد کاووس شد. بزرگی این زمین‌لرزه ۵/ ۶ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۶۰۸ م.، طالقان: زمین‌لرزه بزرگی در گیلان جنوبی روی داد. خانه‌های بسیاری در طالقان، رودبار الموت ومنطقه قزوین ویران شد.
به سوی خاور، در آمل، ساری و اشرف، ۲۸۰ کیلومتر دور از ناحیه رومرکزی زمین‌لرزه، خانه‌هایی ترک برداشتند و اجاق‌های دیواری فرو ریختند. لرزه در بیش از ۳۰۰ کیلومتر آنسو تر، در میان کاله، با جنبش‌های شدید زمین همراه بود.
زمین‌لرزه ۱۶۶۵ م.، دماوند : زمین‌لرزه ویرانگری در دماوند و توابع آن روی داد. زمین‌لرزه خانه‌ها و ساختمان‌های بسیاری را در دماوند ویران کرد. بزرگی این زمین‌لرزه ۵/ ۶ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۶۷۸ م.، لاهیجان : در ۱۰ ذیحجه ۱۰۸۸ ه.ق زمین‌لرزه‌ای که پس‌لرزه‌های بسیاری نیز به دنبال داشت، در لاهیجان همه مسجدها، به ویژه مسجد جامع و مناره‌هایش، زیارتگاه‌ها و بقعه‌ها را ویران کرد.
زمین‌لرزه ۱۶۸۷ م.، مازندران : زمین‌لرزه شدیدی در مازندران روستاهای بسیاری را ویران کرد و زمین‌لغزه‌هایی به راه انداخت. بزرگی این زمین‌لرزه ۵/ ۶ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۸۰۵ م.، هراز : این زمین لرزه در مازندران شماری روستا را ویران کرد و به دماوند آسیب رساند.
زمین‌لرزه ۱۸۰۸ م.، طالقان : در مازندران باختری و طالقان رخداد زمین لرزه روستاهای بسیاری را ویران کرد. در قزوین شماری از خانه‌ها فرو ریخت و تقریبا همه ساختمان‌های همگانی، از جمله مسجد عباسی، به سختی ترک برداشتند. در تهران لرزه‌ها احساس شد. در تجریش به امامزاده قاسم آسیب رسید و در رشت لرزه به شدت حس شد.
زمین‌لرزه ۱۸۰۹ م.، آمل : زمین‌لرزه ویرانگری در مناطق شیرگاه،گنجرود و جولاب، بین مسیرهای سفلای رودخانه‌های هراز و تالار روی داد. در آمل پل روی هراز در هم شکست و خانه‌های بسیاری فرو ریخت و نیز بقایای مسجد شاه عباس، بخشی از مسجد جامع و سقف گنبد شمسی طبرسی ویران شد. همچنین گنبدهای دیگری و نیز بازار که با چوبکاری ساخته شده بود، ویران شد. در ساری بسیاری از خانه‌های بزرگ‌تر در اثر لرزه در هم کوبیده شد و گنبد سلم و تور ویران شد. امامزاده ابراهیم در نزدیکی دروازه بارفروش نیز ویران شد. دامنه آسیب‌ها تا اشرف (بهشهر) گسترش داشت و در آنجا ویلای صفی آباد ویران شد. زلزله سبب پدیداری روانگی گسترده خاک در دره‌های رودخانه‌ها و نیز سنگریزش‌هایی در کوه‌ها شد. بزرگی این زمین‌لرزه ۵/ ۶ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۸۱۵ م.، (ژوئن)، دماوند : زمین‌لرزه نیرومندی در دماوند حس شد. در آبگرم این لرزه سبب خشکیدن یک چشمه آب سرد شد.
زمین‌لرزه ۱۸۲۵ م.، هراز : زمین‌لرزه در دره هراز روستاهای بسیاری را ویران کرد و سبب مرگ شمار زیادی از مردم شد. دامنه آسیب‌ها تا جاجرود، دماوند، آمل و ساری گسترش داشت. در منطقه رومرکزی زمین‌لرزه تقریبا همه پل‌ها و تونل‌های جاده هراز، به ویژه آنهایی که بین کهرود و بل قلم جای داشت، ویران شد و جاده را به مدت دو سال کاملا گذرناپذیر کرد. برخی نشانه‌های بسیار باریک وجود دارد حاکی از آنکه در این محل لرزه با دگرریختی‌های زمین، که احتمالا خاستگاه زمین‌ساختی داشته‌اند، همراه بوده است. بزرگی این زمین‌لرزه ۷/ ۶ = MS تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).
زمین‌لرزه ۱۸۳۰ م. (۲۷ مارس)، دماوند – شمیرانات: مناطق شمیرانات و دماوند در خاور تهران در اثر این زلزله به‌طور کامل ویران شدند. حدود ۷۰ روستا که در سوی خاوری جاجرود و در امتداد راه‌هایی که از طریق دماوند به سمنان و دامغان می‌رود، جای داشتند ویران شدند. دامنه آسیب‌ها تا جاجرود گسترش داشت که کاروانسرای آن در اثر لرزه درهم کوبیده شد و در تهران بسیاری خانه‌های کهنه فرو ریخت و حدود ۳۰ تن را کشت. شماری از عمارت‌های اعیانی و نیز ساختمان کهنه سفارت بریتانیا به سختی آسیب دیدند و دیواره‌های باغ سفارت با خاک یکسان شد. زلزله به شماری از ساختمان‌های همگانی در آمل، ساری و دامغان آسیب‌هایی رساند و سنگریزش‌هایی به راه انداخت که گردنه‌ها را در راه‌های هزار و تالار رود به شمال را بست. زمین‌لرزه تا باکو حس شد و پس‌لرزه‌های شدیدی به دنبال داشت که مایه آسیب‌های افزون‌تری در منطقه شمیرانات شد. بزرگی این زمین‌لرزه ۱/ ۷ = MS و شدت I۰ = VIII+تخمین زده شده است (آمبرسیز و ملویل، ۱۹۸۲).