آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) پنجمین مرحله همکاری مشترک با شهرداری تهران به منظور ارتقای تاب‌آوری این شهر در برابر مخاطرات طبیعی به ویژه زلزله را کلید زد.

جایکا یک سازمان مستقل و غیردولتی است که سابقه مطالعات تکنیکی موثری در بحث تاب‌آوری شهرها در برابر زلزله را دارد و سابقه همکاری این نهاد با شهرداری تهران در حوزه کاهش خطرپذیری پایتخت در برابر بحران (DRR) به سال ۱۹۹۹ باز می‌گردد. آن‌گونه که روز گذشته در مراسم آغاز اجرای پروژه مشترک جایکا و سازمان مدیریت بحران شهر تهران از سوی کوبایاشی، نماینده مقیم دفتر جایکا در تهران مطرح شد، این همکاری‌ها از سال ۱۹۹۹ کلید خورد و تا پایان سال ۲۰۰۰ ادامه داشت. در مرحله اول «مطالعه روی ریزپهنه‌بندی لرزه‌ای مناطق شهر تهران» با هدف «درک خطر» صورت گرفت. در گام دوم نیز شهرداری و جایکا در همکاری مشترک بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ به تدوین «طرح جامع همه‌جانبه مطالعه روی پیشگیری از بحران لرزه‌ای شهری در پایتخت» با هدف «برنامه‌ریزی برای کاهش خطر» پرداختند. سومین مرحله این همکاری‌ها در حدفاصل سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰ به پروژه «ایجاد طرح واکنش اضطراری برای ۷۲ ساعت نخست پس از زلزله در تهران» اختصاص داشت و در نهایت در گام چهارم پروژه «افزایش توانایی کاهش خطر زلزله و مدیریت بحران در تهران» بین سال‌های ۲۰۱۲ تا پایان ۲۰۱۵ اجرا شد.

به گفته تاکاهاشی، معاون کاهش مخاطرات شرکت مشاور اورینتال که از سوی جایکا مامور اجرای گام پنجم همکاری‌ها برای ارتقای تاب‌آوری تهران در برابر بحران‌های ناشی از حوادث طبیعی شده است، در مرحله جدیدی که روز گذشته کلید خورد و به مدت سه سال از سال ۲۰۱۸ تا ژانویه ۲۰۲۱ ادامه خواهد داشت، قرار است علاوه بر زلزله به تاب‌آوری تهران در برابر سیل نیز پرداخته شود و در صورت لزوم، بحران‌های طبیعی دیگری نیز به سرفصل پروژه پنجم جایکا – شهرداری تهران اضافه می‌شود. به گفته گوتو، مدیر بخش کاهش مخاطرات مرتبط با سوانح در دفتر مرکزی جایکا در توکیو، خدمتی که قرار است در این مرحله ارائه شود، تبدیل تهران به شهری توانمند برای کاهش بلایای طبیعی به منظور دست‌یافتن به بلایای ایمن (بی‌خطر) و انعطاف‌پذیر است. جایکا معتقد است این دوره از همکاری‌ها تنها به تهران اختصاص نخواهد داشت و اگرچه در همکاری مشترک با سازمان مدیریت بحران شهر تهران و صرفا برای مناطق این شهر صورت عینی می‌پذیرد، اما قابلیت تسری‌بخشی به اجرای آن در تمام شهرهای ایران وجود دارد. در این مرحله فعالیت‌هایی در زمینه بازبینی طرح‌ها و برنامه‌های مدیریت بحران و کاهش خطرپذیری مرتبط با زلزله و سیل در تهران صورت گرفته و روش‌های اجرایی ارزیابی خواهد شد. همچنین طرح مدیریت ریسک شهر تهران با در نظر گرفتن اقدام عملی برای کاهش خطرپذیری و ارتقای تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی مورد بازنگری قرار خواهد گرفت. طی سه سال پیش‌رو همچنین وضعیت و طرح‌های موجود سیستم‌های اطلاع‌رسانی زلزله بازنگری و بومی‌سازی خواهد شد.

حاصل نخستین مرحله همکاری جایکا و شهرداری تهران در حدود ۱۸ سال پیش از این، مطالعه تخمین خسارت زلزله در قالب سه سناریو مختلف مبنی بر فعالیت هر یک از سه گسل اصلی شمال، ری و مشاء بوده است که نشان داد بیشترین خسارت احتمالی زلزله تهران حاصل فعالیت احتمالی گسل ری خواهد بود.

نتیجه گام دوم حمایت جایکا درخصوص کاهش خطرپذیری تهران در برابر بحران نیز تهیه فهرستی از ۱۵ فعالیت اولویت‌دار سازمان مدیریت بحران شهر تهران بود که به گفته نمایندگان جایکا، در سال‌های اخیر ذیل آن بیش از ۱۵۰ پروژه تعریف کرد که اگرچه بسیاری از آنها به دلیل مشکلات بودجه اجرایی نشده است، اما نقشه راه خوبی برای شهرداری تهران محسوب می‌شود. از مهم‌ترین عناوین پروژه‌های اولویت‌دار در این زمینه، تقویت و جایگزینی ساختمان‌های عمومی، ارتقای تقویت ساختمان‌های خصوصی، پیش‌بینی محل‌های تخلیه منطقه‌ای و تسهیلات آن، تقویت و جایگزینی پل‌ها در امتداد شبکه راه‌های اصلی، نصب سیستم کنترل مرکزی برای سیستم توزیع گاز طبیعی، ایجاد الگوهای مدرسه آموزش بحران، ایجاد سیستم ترافیک اضطراری در شهر، نصب شبکه مخابراتی اطلاعات جدید بحران‌ها و نیز تقویت توان واکنش اضطراری و ظرفیت سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی است.

خروجی گام بعدی فعالیت‌های مشترک جایکا و شهرداری تهران در حوزه تاب‌آوری شهری، ارتقای مرکز فرماندهی واکنش اضطراری سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، ایجاد سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات و نیز طراحی نقشه تخلیه اضطراری محله‌های شهر بوده است. ثمره مرحله چهارم این همکاری که بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ محقق شد، ارتقای ظرفیت‌های مقابله با تمرکز بر مدیریت راه‌ها و شریان‌های حیاتی در شرایط وقوع زلزله، ارتقای مهارت مدیریت بحران جامع محور و ارتقای سیستم هشدار سریع حوادث طبیعی بوده است.

نمایندگان جایکا که روز گذشته در مراسم آغاز مرحله پنجم همکاری شهرداری و جایکا حضور داشتند، پیش از آمدن به پایتخت از کرمانشاه نیز بازدید کرده بودند. ‌گوتو، مدیر بخش کاهش مخاطرات مرتبط با سوانح در دفتر مرکزی جایکا در توکیو که به نمایندگی از تیم ژاپنی یافته‌های خود از این بازدید را تشریح کرد، واکنش‌های اولیه به بحران اعم از اجرای عملیات امداد و نجات، بازسازی فوری شریان‌های حیاتی طی ۴۸ ساعت و اسکان اضطراری در کرمانشاه به ویژه دو شهر سرپل‌ذهاب و اسلام‌آباد، نمره قبولی می‌گیرد. اما در عین حال انتقادات زیادی نسبت به کیفیت ساخت‌وساز در این شهرها وارد می‌داند.

تخریب ساختمان تازه‌ساز در اسلام‌آباد و نیز تخریب بیمارستان تازه تاسیس در مناطق زلزله‌زده در کنار تخریب‌های عمده ابنیه فنی در این مناطق، به زعم ژاپنی‌ها بیش از هر چیز نشانه کیفیت نامناسب ساخت‌وساز بوده است. نتایج بازدید تیم جایکا از مناطق زلزله‌زده حاکی از ضعف شدید ساختمان‌ها اعم از بتنی و فلزی در نحوه اتصالات، کیفیت پایین مصالح و ضعف در مهارت اجرا به ویژه مهارت جوشکاری در ساختمان‌های فلزی است. گوتو از تخریب بسیار زیاد دیوارها نیز به‌عنوان یک نکته عجیب یاد کرد و با بیان اینکه دیوارها به علت ضعیف بودن حتی در ساختمان‌هایی که اسکلت محکمی داشتند، فرو ریخته‌اند، به این نکته نیز اشاره کرد که شرایط زمین نیز بر میزان لرزش اثر گذاشته و به خسارت زلزله دامن زده است. از این رو ساخت‌وساز در خاک سست یا باید به‌وسیله مقررات ممنوع شود و یا نسبت به تحکیم و مقام‌وسازی اقدام شود.

نماینده جایکا در دفتر مرکزی توکیو با تقسیم‌بندی ساختمان‌ها به دو نوع ساختمان‌های مسکونی، اداری و تجاری و ساختمان‌های حیاتی، تاکید کرد شماری از ساختمان‌های شهر که باید پس از وقوع زلزله به زلزله‌زدگان خدمات ارائه کنند، باید به نحوی احداث و مقاوم‌سازی شوند که در هنگام وقوع زلزله کوچکترین آسیبی نبینند. مقاومت ساختمان‌های دیگر شهر اگر در حدی باشد که فقط بخشی از آنها آسیب ببیند، از نظر کارشناسان جایکا وضعیت بدی ندارد و حداقل نتیجه آن نجات جان ساکنان این قبیل ساختمان‌ها است. گوتو بر ضرورت ارزیابی و تخمین خسارات زلزله تاکید کرد و آن را مقدمه تهیه طرح مدیریت بحران با رویکرد پیشگیری و نیز بازنویسی قوانین مرتبط با ساخت‌وساز دانست. وی ضمن ابراز تاسف از وقوع زلزله در کرمانشاه، در عین حال تاکید کرد که رویکرد فعلی مبتنی بر سند کاهش خطرپذیری سوانح «سندای»، باید بر بازسازی کرمانشاه بهتر از آنچه که بود و تحقق شعار «بهتر از قبل بسازیم» به‌عنوان مانیفست سند سندای متمرکز باشد. دولت ژاپن نیز در بخشی از برنامه ارتقای مقاومت ساختمان‌های حیاتی این کشور، بازسازی مدارس ژاپن را کلید زد، به نحوی که در سال ۲۰۰۲ کمتر از ۴۵ درصد از مدارس ژاپن در برابر زلزله مقاوم بودند، اما این میزان در سال ۲۰۱۵ به ۹۵ رسید و طی یک برنامه حدود ۱۵ ساله در این حوزه به نقطه مطلوب رسیدند.

نمایندگان جایکا در جلسه روز گذشته تجربه حضور خود در ایران را نیز تشریح کردند. گوتو در این رابطه گفت: در آغاز پروژه من از سازمان‌های زیادی دیدن کردم و جلب همکاری آنها بسیار دشوار بود، چراکه نه مردم و نه برخی از مسوولان به وقوع زلزله در تهران باور نداشتند و به همین خاطر فهماندن اهمیت پروژه به آنها مشکل بود. اما به تدریج نگاه‌ها به پروژه‌های جایکا تغییر کرد.