اجرای فاز نخست طرح ترافیکی «کاهش» که به واسطه آن، علاوه بر تطبیق شماره آخر پلاک با زوج یا فرد بودن روز هفته یک شرط جدید برای تردد در محدوده مرکزی شهر پیش‌بینی شده است، از امروز با هدف کنترل آلودگی هوا آغاز می‌شود. در قالب این طرح دیگر تنها شماره آخر پلاک خودرو نیست که مجوز ورود به محدوده طرح «زوج و فرد» در قلب تهران محسوب می‌شود، بلکه علاوه بر آن خودروها باید از گواهی معاینه فنی معتبر نیز برخوردار باشند؛ چراکه در غیر این صورت ناچار به پرداخت جریمه 50 هزار تومانی خواهند بود.
اما با وجود اینکه قرار است با اجرای طرح مذکور که نسخه اصلاح شده طرح زوج و فرد محسوب می‌شود، در گام‌های بعدی تردد خودروهای کاربراتوری به‌عنوان یکی از آلاینده‌ترین منابع متحرک هوای تهران به کلی در محدوده طرح زوج و فرد ممنوع شود، به نظر می‌رسد این طرح، باز هم توان مهار کردن آلودگی هوای مرکز شهر را نداشته باشد؛ چراکه همچنان یکی از آلاینده‌ترین منابع آلودگی هوای پایتخت که عامل انتشار حدود 20 درصد از آلاینده‌هایی است که توسط منابع متحرک تولید می‌شود، از هرگونه کنترل و اعمال قانون توسط پلیس معاف است. این گروه موتورسیکلت‌ها هستند که شمار آنها تقریبا برابر با خودروهای پلاک تهران است و بیش از 90 درصد آنها کاربراتوری است. با این حال این طرح کاهش تنها حدود 400 هزار خودروی کاربراتوری را هدف گرفته و هیچ ساز و کاری برای کنترل آلودگی ناشی از تردد 5/ 2 میلیون موتورسیکلت کاربراتوری در پایتخت پیش‌بینی نکرده است.
ناکامی طرح زوج و فرد در کنترل آلودگی هوای پایتخت با وجود اجرای دائمی آن از سال 1384 تا کنون، مدیریت شهری را بر آن داشت که در مواجهه با روند رو به فزونی آلودگی هوا این طرح را مورد بازنگری قرار دهد. پیشنهاد اولیه شهرداری تهران پس از مطالعه سهم منابع مختلف آلاینده هوا و نیز تجربه کشورهای دیگر، اجرای طرح موسوم به «LEZ» یا «کاهش (کنترل آلودگی هوای شهر)» بود که بر اساس آن، تردد خودروهای هیبریدی و بنزینی انژکتوری در محدوده طرح به کلی آزاد و در مقابل تردد خودروهای بنزینی کاربراتوری فرسوده و نیز دیزلی فرسوده به کلی ممنوع بود. در این بین محدودیت تردد صرفا برای خودروهای بنزینی کاربراتوری و دیزلی غیرفرسوده در روزهایی که غلظت آلاینده‌های هوای شهر از حد معینی فراتر می‌رفت، اعمال می‌شد. در واقع اهمیت و وجه تمایز طرح اولیه این بود که با حذف تعداد کمی خودرو کاربراتوری از محدوده زوج و فرد فعلی، آلودگی هوا با کاهش قابل توجهی روبه‌رو می‌شد.
از سوی دیگر، پس از گذشت یک دهه از اجرای طرح زوج و فرد در پایتخت و اعمال محدودیت برای تردد خودروها در محدوده مرکزی شهر بر اساس شماره انتهایی پلاک خودرو، چندی پیش میزان تاثیر این طرح بر کاهش آلودگی هوای شهر تهران مبتنی بر واقعیت‌های موجود توسط شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران بررسی شد. نتیجه این بررسی نشان داد: در حالی که روزانه بیش از یک‌سوم کل خودروهای پلاک تهران از امکان ورود به محدوده زوج و فرد برخوردارند، اما شمار خودروهای در حال تردد در محدوده طرح ترافیک 30 درصد بیشتر از حجم مجاز است. به عبارت دیگر در اغلب ایام سال، شمار تخلفات روزانه در محدوده زوج و فرد برابر با 30 درصد از کل خودروهای مجاز به تردد بوده است. این طور به نظر می‌رسد که کوتاهی در تقویت بهنگام ناوگان حمل و نقل عمومی متناسب با نیاز پایتخت‌نشینان موجب شد، رفته رفته حجم تخلفات عبور از محدوده طرح زوج و فرد برای خودروهای غیرمجاز افزایش یابد و از تاثیر نهایی این طرح بر کاهش آلودگی هوای مناطق مرکزی تهران بکاهد.
البته نتایج مطالعات شرکت کنترل کیفیت هوا نشان داد طرح زوج و فرد نه تنها در کاهش آلودگی هوا تقریبا بدون تاثیر بوده و در کاهش ترافیک در محدوده طرح نیز حدود 6 درصد اثر داشته است، بلکه موجب کاهش 28 درصدی سرعت ترافیک در خارج از محدوده طرح شده و عملا زمان سفر را در خارج از محدوده طرح به 38 درصد افزایش داده است. در نتیجه شهرداری بنا داشت به جای اجرای طرح دست و پاگیر زوج و فرد که در کاهش آلودگی هوا و بهبود وضعیت ترافیک نیز چندان موثر نبوده است، طرح کاهش را جایگزین کند که در قالب آن محدودیت تردد تنها برای خودروهای آلاینده کاربراتوری و ناوگانی که به سن فرسودگی رسیده‌اند اعمال شود.
با این حال پلیس از ابتدا با مختصات پیشنهادی شهرداری مخالف بود و اعتقاد داشت در صورت اجرای این طرح با توجه به حذف شرط انطباق پلاک با روز هفته، ترافیک در محدوده زوج و فرد حداقل 20 درصد افزایش خواهد یافت و این مساله مشکل‌آفرین خواهد شد. از طرفی معیشت شماری از مالکان خودروهای کاربراتوری اعم از تاکسی، وانت یا سواری‌های شخصی با همین وسیله نقلیه فرسوده گره خورده است و ممنوع کردن تردد آنها در یک پهنه 80 کیلومتر مربعی مشکلات بسیاری برای آنها به دنبال دارد.
موتورسیکلت‌ها مغفول مانده‌اند
سهم منابع متحرک در آلودگی هوای تهران که عمدتا خودروها و موتورسیکلت‌ها را شامل می‌شود، 85 درصد بوده و سهم منابع ثابت اعم از کارخانه‌های آلاینده و نظایر آن 15 درصد است. از طرفی 45 درصد از کل آلاینده‌های هوای تهران که ناشی از منابع متحرک است، توسط خودروهای کاربراتوری تولید و منتشر می‌شود که در گام نخست با توجه به الزامی شدن معاینه‌فنی خودروها و در نتیجه اعمال محدودیت تردد برای خودروهای کاربراتوری فرسوده، پیش‌بینی شده که آلودگی هوا 10 درصد کاهش خواهد یافت. با این حال به دلیل نادیده گرفتن یکی از مهم‌ترین منابع آلاینده متحرک در تهران یعنی موتورسیکلت‌ها، به نظر می‌رسد طرح کاهش آن گونه که باید نتیجه‌بخش نخواهد بود.
شمار موتورسیکلت‌های پایتخت حدود سه میلیون دستگاه است که دست کم 90 درصد از آنها کاربراتوری هستند. از طرفی هر دستگاه موتورسیکلت کاربراتوری هشت برابر یک خودروی انژکتوری دارای استاندارد یورو 2 آلودگی تولید می‌کند. البته تمام موتورسیکلت‌های پلاک تهران هر روز در سطح شهر تردد نمی‌کنند اما برابر آمارهای موجود این وسایط نقلیه روزانه 16میلیون کیلومتر در تهران پیمایش می‌کنند که بر این اساس تولیدکننده حدود 350 تن آلاینده از مجموع 2 هزار تن آلاینده‌ای هستند که منابع متحرک روزانه در هوای پایتخت منتشر می‌کنند. به این ترتیب مسبب 18 درصد از آلودگی هوای پایتخت نیز موتورسیکلت‌هایی هستند که به جز گروه محدودی از آنها، اغلب از سیستم کاربراتوری استفاده می‌کنند.
برابر آمار سال گذشته، تعداد کل سواری، تاکسی و وانت که در تهران شماره‌گذاری شده، حدود سه میلیون و 400 هزار دستگاه است که فقط 10 درصد از آن معادل حدود 400 هزار دستگاه کاربراتوری است. نوک پیکان طرح کاهش نیز در نهایت این گروه از خودروها را هدف قرار داده است. طرح کاهش در قدم اول به‌صورت ارشادی و به مدت دو هفته از 15 شهریور ماه در تهران اجرایی شد که بر اساس آن پلیس از جریمه خودروهای متخلف صرف نظر کرد و تنها به برای رانندگانی که بدون برخورداری از برگه معاینه فنی وارد محدوده طرح زوج و فرد شده‌اند، پیامک اخطار ارسال کرد. در فاز اول این طرح که از امروز اجرا می‌شود نیز، برای خودروهای فاقد معاینه فنی در صورت ورود به محدوده زوج و فرد حتی در صورت تطبیق پلاک، جریمه 50 هزارتومانی عدم برخورداری از معاینه فنی صادر خواهد شد. در فاز بعدی که از آبان ماه اجرا می‌شود و بر خلاف اعلام اولیه، قرار است تا پایان سال ادامه پیدا کند، ممنوعیت تردد خودروهای فاقد معاینه فنی از محدوده طرح زوج و فرد به سایر نقاط پایتخت تسری پیدا می‌کند.
در ابتدا قرار بود گام سوم و نهایی طرح کاهش نیز از ابتدای دی ماه اجرا و به موجب آن ورود کلیه خودروهای کاربراتوری به محدوده طرح زوج و فرد به‌طور دائمی ممنوع شود. اما با تصمیم شورای عالی ترافیک مقرر شده تا پایان سال جاری فاز دوم طرح استمرار یابد و در نتیجه خودروها موظف هستند تنها با برخورداری از گواهی معاینه فنی معتبر در سطح شهر تردد کنند. با وجود بیش از 15 هزار تاکسی فرسوده که در سطح تهران فعالیت می‌کند و هنوز مراحل نوسازی آنها طی نشده است، طبعا امکان ممنوعیت دائمی تردد خودروهای کاربراتوری تا زمانی که دولت و شهرداری زمینه نوسازی آنها را فراهم نکنند، وجود ندارد.
با همه این ها، طرح کاهش به دلیل نادیده گرفتن دست کم 5/ 2 میلیون موتورسیکلت کاربراتوری که هر یک از آنها در صورت تردد در شهر معادل هشت خودروی دارای استاندارد یورو 2 آلودگی در هوا منتشر می‌کند، یک حیاط خلوت بزرگ برای راکبان موتورسیکلت در پایتخت ایجاد کرده است. این خطای محاسباتی در مورد طرح پیشین زوج و فرد نیز ملموس بود چراکه با وجود ممنوعیت تردد خودروهای فرد در روز زوج و بالعکس، شمار زیادی از شهروندان ناچار شدند برای رفع نیاز تردد خود در محدوده مرکزی پایتخت به استفاده از موتورسیکلت روی آورند. آمار تقریبا برابر موتورسیکلت‌ها و خودروهای پایتخت نیز گویای همین خطا در تعیین مختصات طرح‌های زوج و فرد، ترافیک و حتی طرح طرح کاهش است که همگی برخورد با موتورسیکلت‌های آلاینده را مغفول گذاشته‌اند.
برنامه ممنوعیت تولید و واردات این موتورسیکلت‌های آلاینده نیز از سال جاری توسط دولت دنبال می‌شود و گفته شده که در نیمه دوم امسال موضوع ممنوعیت تولید با جدیت دنبال خواهد شد. اما صرف نظر از عملیاتی شدن یا نشدن این وعده دولت، فعلا پلیس، شهرداری و شورای عالی ترافیک، فکری برای کنترل این منابع آلاینده نکرده‌اند.