تعطیلی یک روزه آخر هفته در ایران به جای تعطیلات دو روزه سرمنشا «مسافرت‌های متراکم» و سرکوب تقاضای سفر است‌که تبعات آن مشکلات تکراری را در معدود روزهای تعطیل مناسبتی رقم می‌زند. رهایی از این وضعیت، نیازمند ساماندهی تقویم تعطیلات از طریق پیاده‌سازی الگوی جهانی «تعطیلی آخر هفته» است. «آخر هفته دو روزه» سه دستاورد در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت به همراه دارد. اثر آنی این تحول، به شکل «ایجاد جریان منظم تقاضای سفر» و افزایش پایدار حجم مسافرت‌های تفریحی، باعث رونق فعالیت‌های گردشگری در شهرهای توریستی می‌شود. راه‌اندازی بازار اجاره انبوه ویلا و توسعه مراکز اقامتی، از جمله آثار مثبت «افزایش تعطیلی آخر هفته» است که درنهایت به رشد اقتصادی منجر خواهد شد. با دوروزه شدن تعطیلی آخر هفته، «اقتصاد شهرها» نیز از طریق دستیابی شهرداری‌ها به یکسری منابع مالی جدید – اخذ مالیات از هتل‌ها و فضاهای ارائه‌‌کننده خدمات تفریحی و گردشگری- دستخوش تغییر می‌شود. این موضوع مهار شهرفروشی (وابستگی فعلی شهرداری‌ها به عوارض ساخت‌وساز) را امکان‌پذیر خواهد کرد. مقرر شده «امکان‌سنجی» برای افزایش تعطیلی آخر هفته در یک کمیته دولتی از شهریورماه شروع و نتایج مطالعات ظرف سه ماه به هیات دولت ارائه شود.
گروه مسکن: به دنبال تصویب دستورالعمل «اصلاح و بازنگری تقویم تعطیلات کشور» در هیات دولت، بررسی‌ها نشان میدهد اصلاح و به روزرسانی تقویم تعطیلات کشور سه مزیت به‌صورت کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت به ترتیب بر «مد مسافرت‌های شهروندان»، «محیط زیست و اقتصاد شهرهای توریستی و کلا‌ن‌شهر تهران» و «اقتصاد» به همراه خواهد داشت. کابینه دولت یازدهم به موجب تصویب طرحی با هدف کنترل آلودگی هوای کلا‌ن‌شهرها به ویژه تهران، سازمان محیط زیست را مامور تشکیل کمیته مطالعاتی مرکب از نمایندگان 7 وزارتخانه برای «بررسی و امکان سنجی کاهش روزها و ساعات ایام کار هفته» کرده است. اگرچه مصوبه دولت با هدف اولیه دستیابی به راهکار پایدار در راستای کاهش ترافیک و منابع آلاینده هوا است اما هدف بعدی از آغاز مطالعات این طرح از سوی مجموعه‌ای از دستگاه‌های دولتی، اصلاح نظام آشفته تعطیلات پراکنده سالانه در تقویم کشور از طریق «افزایش تعطیلات آخر هفته از یک روز به دو روز» است.
بررسی‌ها نشان میدهد: طی سال‌های گذشته آشفتگی تقویم تعطیلاتی کشور، سبب شده برخی این تصور را داشته باشند که مجموع روزهای تعطیل در ایران بیش از سایر کشورها است؛ این در حالی است که مطابق با مطالعات جامع مجموع روزهای تعطیل در حداقل 150 کشور توسعه یافته اسلامی، آسیایی و اروپایی حداقل 40 روز از مجموع روزهای تعطیل کشور شامل تعطیلی یک روزه پایان هفته و تعطیلات مناسبتی بیشتر است. ضمن آنکه در بیش از 100 کشور دنیا تعطیلات آخر هفته دو روزه در نظر گرفته شده است. بنابراین تصمیم برای ساماندهی تعطیلات براساس الگوی جهانی تقویم تعطیلات از یکسو آشفتگی موجود در تعطیلات را محو می‌کند و از سوی دیگر سه مزیت در بازه زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت از خود بر جای می‌گذارد.
اثر کوتاه مدت این روند بر شکل مسافرت‌های شهروندان در تعطیلات بروز پیدا می‌کند.
تحلیلگران و کارشناسان شهری معتقدند تغییر و ساماندهی تعطیلات پایانی هفته می‌تواند از مشقت سفر مسافران در تعطیلات مناسبتی و فشرده بکاهد چراکه تجربه‌های سخت مسافرت در تعطیلات مناسبی بیش از یک روز باعث می‌شود «رنج سفر» به شهرهای شمالی که در معدود تعطیلات چندروزه طول سال، به شکل گره‌های کور ترافیکی چند ساعته در جاده رخ میدهد، نه تنها مسافران را از سفر پشیمان می‌کند بلکه «لذت سفر» را به «رنج سفر» تبدیل می‌کند. اما در صورت ساماندهی تعطیلات، شانس و فرصت مسافرت برای خانوارها و گردشگران چندین‌برابر موجود می‌شود. به این ترتیب خانواده‌ها در تمامی طول سال و نه صرفا تعطیلات بیش از یک روز مناسبتی، امکان برنامه‌ریزی برای سفر دارند طوری که جریان مسافرت‌ها روان و تقویت می‌شود و احتمال تمرکز سفر به یک نقطه خاص از کشور کاهش پیدا می‌کند. اثر میان مدت ساماندهی تعطیلات نیز بر محیط‌زیست و اقتصاد شهرهای توریستی و کلا‌ن‌شهر تهران نمایان می‌شود. به گفته کارشناسان گردشگری ساماندهی تقویم تعطیلات سبب می‌شود اولا سایر شهرهای توریستی کشور به مقصد سفر تبدیل شود و ثانیا وضعیت آشفته شهرهای بزرگ از جمله شهرهای شمالی کشور را در میان مدت تحت تاثیر قرار میدهد. در حال حاضر «ترافیک و آلودگی هوا» و «کمبود منابع مالی پایدار در بودجه شهرداری» دو چالش اصلی شهرهای بزرگ کشور از جمله تهران است. یکی از تجربیات جهانی برای رفع این دو مشکل زیست‌محیطی و اقتصادی «کاهش ایام کار هفته» بوده است. در صورتی که روزهای کاری هفته از شش روز فعلی به پنج روز کاهش پیدا کند دو اتفاق ترافیکی در شهر تهران خواهد افتاد به این شکل که مجموع ساعات تردد شاغلین با خودروهای شخصی، در هفته کاهش پیدا می‌کند و در نتیجه میزان مصرف سوخت و تولید منابع آلاینده هوا کم می‌شود. اتفاق دوم نیز کاهش بار ترافیک شبانگاهی در تهران خواهد بود. به تعبیری دیگر از آنجا که تعطیلات آخر هفته در قالب دو روز اوقات فراغت شهروندان را در کلا‌ن‌شهری همچون تهران افزایش میدهد از شدت ترافیک تردد غیرکاری در ایام کاری هفته می‌کاهد و به توزیع جریان سفرهای درون شهری در طول هفته منجر می‌شود.
بخش دوم اثر میان‌مدت کاهش ساعات کاری هفته و افزایش تعطیلات پایانی هفته رفع چالش اقتصادی و مالی شهرداری‌ها است چراکه به جای آنکه شهرداری‌ها نیمی از تامین بودجه سالانه خود را از محل انواع عوارض ساختمانی که به معنای افزایش سلسله وار ظرفیت جمعیت‌پذیری، تراکم جمعیت تقاضای سفر و در نهایت تشدید بحران ترافیک و آلودگی هوا خواهد بود، تامین کنند، به نوعی درآمد پایدار از محل صنعت گردشگری مجهز خواهند شد. در حال حاضر دولت‌های محلی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، بخش قابل‌توجهی از منابع مالی پایدار خود را از محل صنعت گردشگری و صنایع و خدمات وابسته به آن تامین می‌کنند. به‌عنوان مثال در عمده شهرهای اروپایی علاوه بر آنکه 10 درصد منابع بودجه سالانه دولت محلی(شهرداری‌ها) از محل دریافت مالیات از مراکز اقامتی و هتل‌ها تامین می‌شود؛ به‌صورت غیرمستقیم درآمدی از محل رونق خدمات جانبی گردشگری همچون افزایش حجم فعالیت رستوران‌ها، مراکز فروش، شهربازی و مراکز خدماتی نصیب شهرداری می‌شود که متناسب با آن حجم عوارض کسب و پیشه دریافتی توسط شهرداری‌ها نیز رشد پیدا می‌کند.
پیاده‌سازی این الگو در ایران نیز سبب می‌شود شهری همچون تهران در میان‌مدت از بابت راه‌اندازی کسب و کارهای مرتبط با تفریح و گردشگری رونق بگیرد و محدوده مرکزی شهر که در حال حاضر به دلیل تجمع تعداد زیادی از کاربری‌های اداری و تجاری با پدیده شب‌مردگی مواجه است به فضاهای تفریحی مجهز شود. فرصت‌سازی برای راه‌اندازی «بازار حرفه‌ای مراکز سکونتی و اجاره انبوه ویلا» نیز از دیگر تاثیرات ساماندهی تقویم تعطیلات کشور براقتصاد شهرهای شمالی است.
در شهرهای شمالی با تعطیلات دو روزه آخر هفته، برای اقتصاد شهرها، نه تنها اوضاع مالی شهرداری‌ها بهبود پیدا می‌کند بلکه روند تخریب و تغییر کاربری اراضی سبز و همچنین جنگل‌خواری ویلاسازها به واسطه شکل‌گیری بازار اجاره‌داری حرفه‌ای مراکز اقامتی فروکش می‌کند. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است تنظیم و اصلاح هدفمند تقویم تعطیلاتی کشور چون روزهای تعطیل موثر در طول سال را از سطح نازل فعلی ارتقا میدهد، موجب می‌شود در هر آخر هفته، تقاضای سفر به شهرهای بکر شمالی به وجود آید و میزان علاقه سرمایه‌گذاران بخش خصوصی به راه‌اندازی نهادهای اجاره‌داری حرفه‌ای ویلا به واسطه افزایش تقاضای سفر و توزیع سفرها در حجم ثابت به طول سال افزایش خواهد یافت. نهایتا توانمند‌شدن شهرداری‌های شهرهای شمالی از محل سرمایه‌گذاری در این بازار(اجاره ویلا، سوئیت و...) همچنین دریافت عوارض سالانه از این مراکز اقامتی باعث دست‌کشیدن مدیران شهری از صدور مجوزهای تغییر کاربری خواهد شد که این موضوع از روند تخریب زمین‌های سبز و کشاورزی جلوگیری می‌کند. برخی صاحب‌نظران مالیه شهر نیز معتقدند امکان دریافت عوارض تردد از جاده‌های منتهی به شهرهای شمالی به‌صورت مستقیم توسط شهرداری‌ها مشروط به هزینه‌کرد آن در جهت توسعه جذابیت‌های تفریحی و اقامتی شهرها نیز مزیت دیگری است که از این محل نصیب اقتصاد شهرهای توریستی شمالی خواهد شد. سومین اثر این روند بر رشد اقتصادی در بلندمدت است. براساس بررسی‌ها افزایش اوقات فراغت شاغلان، رابطه مستقیم با میزان بهره‌وری کار دارد. بنابراین هر اندازه فرصت سفر و تفریح برای افراد و کارمندان ایجاد شود، زمان کار مفید که در ایران پایین است، ارتقا پیدا می‌کند.
سه مساله در بازار گردشگری
حسین ایمانی جاجرمی، رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات دانشگاه تهران در این خصوص با تاکید بر اینکه در حال حاضر تعطیلات آخر هفته به جای آنکه سبب آرامش و فراغت افراد شود تبدیل به عامل دیگری برای تشدید مشکلات و فرسایش سرمایه‌های فردی و اجتماعی شده است، گفت: تعطیلات به جای آنکه چرخ‌های جسم‌ها و ذهن‌های فرسوده را روغن‌کاری کرده و برای هفته‌کاری بعدی آماده کند، بیشتر بر فرسودگی و تخریب آنها می‌افزاید. یک مثال بارز آن ترافیک‌های چند ساعته برای شمال یا بازگشت به تهران یا هجوم جمعیت به چند نقطه خاص در تهران است که به جای آرامش و تمدد اعصاب، تنش و تخریب اعصاب را نصیب مردم می‌کند.
به گفته وی منشأ این موضوع به سه مساله بازمی‌گردد. او اظهار کرد: مساله اول عدم نظم زمانی تقویم تعطیلات در کشورمان است. برخلاف کشور ما که تعطیلات مناسبتی به سبب اتکا به ماه‌های قمری چرخش دارند و عملا قابل برنامه‌ریزی نیستند، تقویم کشورهای توسعه‌یافته منظم است و روزهای کاری و تعطیل از پیش حتی برای ده‌ها سال آینده مشخص هستند. از همین رو است که در ایران در موارد زیادی تعطیلات مناسبتی نظم امور را برهم زده و برای مثال پس از پنج‌شنبه و جمعه تعطیل، دو روز تعطیلی در دوشنبه و سه‌شنبه ظاهر می‌شود. نتیجه چنین وضعی از دست رفتن کل هفته است.
او ادامه داد: طرفداران وضع موجود تعطیلات باید پاسخگوی هزینه‌ها و زحمات مردم به سبب فقدان نظم و بی‌برنامگی ناشی از بی نظمی زمانی باشند. در هر حال باید انتخابی میان نظم و مناسبتی زندگی کردن که چندان سازگاری با نظم ندارد، کرد. در کشور ژاپن که همچون ایران سنت‌ها قوی و روزهای بسیار مناسبتی و همراه با مراسم و تعطیلات بودند در دوران میجی که عهد اصلاحات در این کشور است، تصمیمی اساسی گرفتند و از مناسبت‌ها کاسته و آن را به آخر هفته منتقل کردند و در نتیجه تعطیلی آخر هفته در این کشور دو روزه شد تا یک تقویم کاری و تعطیلاتی منظم و قابل برنامه‌ریزی داشته باشند. گرفتن چنین تصمیمی در ایران کار ساده‌ای نیست و نیازمند اراده قوی سیاسی است.
ایمانی جاجرمی به مساله دوم اشاره کرد و افزود: مساله دوم وجود نهاد فراغت و تعطیلات در کشورهای توسعه یافته و نبود یا ضعف آن در ایران است. در کشورهای توسعه‌یافته صدها آژانس، سازمان و موسسه پدید آمده که به کار خدمات‌رسانی به گردشگران و ایجاد شغل و کسب درآمد مشغولند. ده‌ها ابزار موبایلی برای تنظیم برنامه گردشگری وجود دارد ضمن آنکه در سایر کشورهای توسعه‌یافته عوارض منصفانه‌ای که از فعالان صنعت گردشگری گرفته می‌شود و تامین منابع مالی لازم برای شهرداری‌ها، امکان تداوم فعالیت برای فعالان و حفظ نرخ‌های خدمات منصفانه را فراهم می‌کند. او درباره اینکه باید بازار اقامتگاه در شهرهای توریستی ساماندهی شود، اظهار کرد: کشورهای با مساحت اندک مانند اتریش و سوئیس توانسته‌اند با تدارک هتل‌ها و اقامتگاه‌های عمومی ضمن حفظ طبیعت ممتاز و یگانه خود امکان اقامت و فراغت را به متقاضیان بدهند. اما در ایران، سازمان‌های دولتی و حکومتی با اشغال بهترین موضع‌ها، انحصار استفاده از طبیعت را برای کارکنان و مدیران خود فراهم آورده‌اند. مساله‌ای که با عدالت اجتماعی سازگار نیست. رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات دانشگاه تهران با اشاره به مساله سوم گفت: مساله سوم، بی‌توجهی به امکانات موجود است. در حال حاضر انتخاب‌های بالقوه زیادی برای مردم تهران برای گردشگری و فراغت در همین اطراف تهران وجود دارد که آنها را بی‌نیاز از شمال رفتن پر مساله می‌کند. برای مثال مناطق حفاظت‌شده طبیعی زیادی هستند که در یک نگاه سنتی و کهنه همواره درهای خود را به روی مردم بسته و تنها خواص یا قانون‌شکنان هرازگاهی از مواهب آنها بهره‌مند می‌شوند. این مناطق باید برای مردم قابل دسترسی باشد و با برنامه‌ریزی مناسب می‌توان از نگرانی تخریب آنها نیز کاست. کشور نیوزیلند در این زمینه دارای تجربه‌های زیادی است که می‌تواند مورد استفاده مقامات محیط‌زیستی ما برای طراحی و پیاده‌کردن برنامه‌های گردشگری طبیعی و تدارک امکانات لازم قرار گیرد.
منافع دو روزه شدن تعطیلات برای اقتصاد شهر
حبیب‌الله طاهرخانی صاحب‌نظر اقتصاد شهر نیز در این‌باره گفت: شرایط موجود اقتصاد که به‌شدت نیازمند ابزار کارآمد برای خروج از رکود است، از طریق فعال‌سازی واقعی صنعت گردشگری به‌عنوان کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن به رونق اقتصادی، می‌تواند حداکثر ظرف 5 تا 6 ماه، متحول شود. برای این منظور، کافی است فرصت زمانی برای خانوارهای ایرانی بابت سفر و تفریح ایجاد شود تا بدون‌نیاز به سرمایه‌گذاری‌های عظیم در کوتاه‌مدت، با استفاده از امکانات موجود در شهرهای توریستی و مناطق گردشگری، امکان رشد اقتصادی از محل افزایش تولید و خدمات مرتبط با این صنعت، فراهم شود. او ادامه داد: ضمن آنکه با ساماندهی نظام تعطیلات در ایران، بخش خصوصی انگیزه کافی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تفریحی و گردشگری داخل شهرها و به‌خصوص شهرهای توریستی پیدا می‌کند و بازار ویلاداری حرفه‌ای جایگزین ویلاهای شخصی و تخریب جنگل‌ها (زمین‌خواری) می‌شود.
طاهرخانی تاکید کرد: بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در هر بازاری، اولین نگاه خود را به میزان بازدهی بر حسب زمان در آن بازار و مقایسه آن با نرخ بازدهی سایر بازارها معطوف می‌کند. این نگاه به‌صورت خودکار به حجم تقاضای بالقوه و تقاضای موثر برای استفاده از خدمات و محصولات آن بازار ختم می‌شود.
او با بیان اینکه اصل مشکل گردشگری شمال این است که سفر به این مناطق تابع تعطیلات مناسبتی شده است، گفت: این مناسبات‌ها هم به ظرفیت محدود گردشگری در این مناطق فشار می‌آورد و هم خدمات گردشگری را از حالت حرفه‌ای خود خارج کرده و باعث شده گروهی، با غنیمت شمردن، تعطیلات مناسبتی چندروزه، کاسبی‌های زودگذر با قیمت‌های فوق‌العاده بالا و غیرطبیعی را به گردشگران تحمیل کنند. این موضوع ذهنیت بدی بین گردشگران ایجاد می‌کند. بدترین شکل کاسبی، اجاره ویلا با قیمت‌های بالا در برخی شهرها و نبود ویلای اجاره‌ای در تعطیلات مناسبتی در سایر شهرهای شمالی است. همین موضوع سبب شده در چند سال اخیر، افراد به داشتن ویلای شخصی گرایش پیدا کنند و در نتیجه، تقاضا برای تغییر کاربری اراضی سبز و تجاوز به زمین‌های جنگلی و منابع طبیعی تحت‌تاثیر ویلاسازی‌های شخصی افزایش پیدا کرده است. اما اگر عرضه مطمئن باثبات و با قیمت مشخصی وجود داشته باشد حتی مالکان ویلاهای شخصی هم تشویق به استفاده از بازار ویلاداری حرفه‌ای خواهند شد.
به گفته وی با ساماندهی تقویم تعطیلات کشور مد مسافرت‌ها نیز متحول می‌شود. به این شکل که گرایش گردشگران از ویلاهای شخصی، به سمت هتل‌ها و کمپ‌های گردشگری و اجاره ویلاهای مجهز با همه خدمات و امکانات، خواهد رفت. او به مشکل تغییر مد مسافرت‌ها در کشور نیز اشاره کرد و گفت: در سایر کشورها، حمل‌و‌نقل عمومی، مسافرت‌ها را پشتیبانی می‌کند. در ژاپن تعطیلات آخر هفته در توکیو، عمده پایتخت‌نشین‌ها را به کیوتو -یک منطقه گردشگری خوش آب و هوا- می‌کشاند اما غالب سفرها به این منطقه که در 200 کیلومتری توکیو واقع شده، با قطار سریع‌السیر و در حدود یک ساعت انجام می‌شود.
او اضافه کرد: با اصلاح تعطیلات و توسعه فرهنگ گردشگری، لازم است همزمان سیستم‌های هتلینگ و سیستم حمل و نقل عمومی نیز توسعه پیدا کند. طاهرخانی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به منافع دوروزه شدن تعطیلات برای اقتصاد شهر اشاره و عنوان کرد: در خیلی از کشورهای اروپایی، دولت‌های محلی، بخشی از بودجه سالانه‌شان را از محل دریافت مالیات از هتل‌ها و مراکز اقامتی تامین می‌کنند. این نوع تامین مالی شهرداری‌ها در کشورهای اروپایی خیلی مرسوم است. در حال حاضر در کشورهای اروپایی، در هتل‌ها یک نوع مالیات شهرداری وجود دارد که حداقل معادل 3تا 4 درصد از هزینه مسافر برای شهرداری است که جدا در فاکتور خدمات هتل، برای مسافر لحاظ می‌شود. این مالیات، در شهرهای توریستی جهان، برای شهرداری‌ها درآمدزایی قابل‌توجهی به همراه دارد و یکی از منابع مالی پایدار و سالم برای پوشش هزینه‌های اداره شهر محسوب می‌شود.
اولین ثمره ساماندهی تعطیلات
میثم بصیرت، پژوهشگر و استادیار مدیریت شهری دانشگاه تهران نیز با بیان اینکه طرح موضوع مدیریت تعطیلات و به‌ویژه آخر هفته، سال‌هاست که مورد بحث محافل مختلف از قبیل هیات وزیران، اتاق بازرگانی، مجلس و از این قبیل قرار دارد. به نظر می‌رسد ساماندهی تعطیلات و نیز هدفمند‌کردن آن در آخر هفته می‌تواند اثرات مثبتی به همراه داشته باشد. نخستین ثمره آن، ارتقای کیفیت زندگی شهروندان تهران است که اینک هر ساله با تنزل آن مواجه هستیم. برخورداری شهروندان از تعطیلات هدفمند و متعادل می‌تواند به آنها فرصت بازسازی روحی-روانی را بدهد و آنها را قادر به تولید فکری و اقتصادی جدی‌تری سازد، چراکه آنها رنج آلودگی هوا و سطح پایین خدمات و امکانات سکونتی تهران را همواره دغدغه‌ای جدی در این حوزه می‌دانند و فرصت تعطیلات می‌تواند منجر به نوسازی توان ایشان شود. به گفته وی روشن است که چرخه عظيم مالي آن به‌عنوان يکي از منابع در آمد و ايجاد اشتغال در سطح محلي مي‌تواند رهيافتي براي توسعه اقتصادي باشد و می‌تواند موجب تعادل‌بخشی و رفع محرومیت‌های سرزمینی شود. در این خصوص درضمیمه آخر هفته مطالب و گزارش‌های مفصل و مبسوطی مندرج است که زوایای بیشتری را روشن و نکات مثبت و منفی تعطیلات دو روزه به خوبی موشکافی می کند.