زیرمجموعه‌های سه وزارتخانه مرتبط با شهرسازی، مدیریت بحران و زمین‌شناسی، برای «شناسایی گسل‌های مجهول و ناشناخته تهران» توافق کردند. مطالعات اولیه مرکز تحقیقات مسکن در این باره نشان می‌دهد پایتخت علاوه‌بر 50 گسل اصلی و فرعی شناخته شده که موقعیت قرارگیری آنها مشخص است، بر روی یکسری گسل‌های نامعلوم نیز قرار دارد که ردیابی منطقه‌ای آنها تهران را در برابر حوادث زلزله بزرگ مقاوم می‌کند. برای موقعیت‌یابی گسل‌های پنهان قرار است از گودبرداری‌های عمیق برج‌سازها استفاده شود و پس از تدقیق نقشه فعلی گسل‌های لرزه‌خیز، ضوابط ساخت‌وساز تغییر کند.

نهادهای زیرمجموعه سه وزارتخانه راه‌وشهرسازی، صنعت، معدن و تجارت و همچنین وزارت کشور، با توافق برسر انجام یکسری اقدامات پیشگیرانه و بازدارنده مرتبط با حوادث «زلزله بزرگ تهران»، پروژه شناسایی گسل‌های «مجهول» پایتخت را کلید زدند.مرکز تحقیقات مسکن، سازمان زمین‌شناسی و همچنین سازمان مدیریت بحران کشور در یک همکاری مشترک، مطالعه اولیه درباره گسل‌های ناشناخته و پنهان شهر تهران را شروع کرده‌اند و در نظر دارند بانک اطلاعات موجود درباره گسل‌های لرزه‌ای پایتخت را در کمترین زمان ممکن، تکمیل کنند. در حال حاضر طبق آخرین یافته‌های مورد تایید مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی، تهران روی 50 گسل اصلی،‌ فرعی و کوچک قرار دارد به‌طوری که موقعیت این گسل‌های معلوم و شناخته‌شده، در زیر 30 هزار پلاک از یک میلیون پلاک مسکونی و غیرمسکونی موجود تهران است که این وضعیت حدود 35 درصد از پهنه مساحتی پایتخت را شامل می‌شود.

کارشناسان لرزه‌ای اما معتقدند، علاوه بر گسل‌های معلوم، گسل‌های ناشناخته‌ دیگری نیز لرزه‌خیزی پایتخت را تهدید می‌کند که ردیابی موقعیت آنها و اعمال ضوابط خاص برای ساخت‌و‌ساز در محدوده گسل‌های جدید، می‌تواند مقاومت تهران در برابر زلزله احتمالی را افزایش دهد. اواخر سال گذشته، نقشه گسل‌های اصلی و فرعی موجود تهران به شهرداری ابلاغ و مقرر شد در اطراف گسل‌های خطرناک، صدور مجوز ساخت برای کاربری‌های دارای «اهمیت زیاد» ممنوع شده و مجوز مسکونی نیز حداکثر تا 5 طبقه صادر شود.

هم اکنون با توافق سه وزارتخانه، قرار است ضمن تدقیق نقشه گسل‌های شناخته‌شده فعلی، آدرس گسل‌های مجهول نیز تعیین شود. همچنین از شهرداری تهران خواسته شده با مراقبت ویژه از زمین‌های باز مخصوص راه‌اندازی کمپ‌های بحران در داخل بافت فرسوده، از صدور مجوز ساختمانی برای این فضاها خودداری کند. معاون سازمان مدیریت بحران وزارت کشور پیشنهاد کرده است، عملیات شناسایی موقعیت گسل‌های ناشناخته برای کاهش هزینه‌ها و دستیابی سریع به آدرس آنها، در حین گودبرداری‌های عمیق ساختمانی در مناطق مختلف پایتخت، اجرا شود.

هم اکنون سه نهاد مرتبط با موضوع زلزله شهر تهران شامل مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و همچنین سازمان زمین‌شناسی ماموریت دارند عملیات شناسایی مکان دقیق گسل‌های شناخته‌شده و همچنین شناسایی گسل‌های ناشناخته اما فعال یا دارای قابلیت لرزه‌ای در شهر تهران را انجام دهند تا پس از تهیه نقشه ریسک زلزله در تهران، ضوابط جدید لرزه‌خیزی پایتخت تدوین و سپس هر گونه مجوز ساخت وساز در تمام این مناطق مطابق ضوابط جدید صادر شود.

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اعلام اینکه هم اکنون 50 گسل فرعی و کوچک در شهر تهران شناسایی شده که برخی از آنها دارای نام و برخی بی‌نام هستند، از وجود 5 گسل اصلی و فعال در پایتخت خبر داد. به گفته علی بیت‌اللهی این گسل‌ها که با نام‌های گسل مشاء، شمال تهران، شمال ری، جنوب ری و کهریزک شناخته می‌شوند خطرناک‌ترین گسل‌های شناخته شده در شهر تهران هستند. وی افزود: از حدود دو ماه قبل عملیات تهیه نقشه گسل‌های قدیمی و گسل‌های جدید به منظور تدقیق و تعیین مکان دقیق آنها آغاز شده است تا پس از تهیه این نقشه ضوابط جدید ساخت‌و‌ساز روی پهنه‌های گسلی تدوین شود.

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن در حالی از تدوین نقشه ریسک زلزله برای ساخت‌و‌سازهای شهر تهران خبر داد که در این راستا با توجه به اینکه هم اکنون تمرکز برنامه‌ها و حمایت‌های دولت در بخش مسکن و شهرسازی شامل وام صفر درصد و مشوق‌های ساخت، معطوف به نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده و میانی شهرها است، حدود سه منطقه فرسوده پایتخت (مناطق 10، 17 و 14) و همچنین سایر مناطقی که به لحاظ فرسودگی شدید و تمرکز جمعیت و همچنین میزان آسیب‌پذیری در صورت وقوع زلزله در معرض خطر بیشتری قرار دارند در اولویت برنامه‌های «کاهش خطرپذیری و آسیب‌دیدگی در برابر زلزله» قرار می‌گیرند. آنچه مسوولان مرکز تحقیقات مسکن، شهرداری و شورای شهر تهران، چهارشنبه گذشته در نشستی مشترک درباره خطرات زلزله احتمالی تهران مورد تاکید قرار دادند تهیه نقشه خطرپذیری پهنه‌های گسلی برای ساخت‌وسازهای شهر تهران و سپس تهیه ضوابطی است که هرگونه ساخت‌و‌ساز را در مکان‌های پرخطر محدود کند.

مسوولان این سه نهاد در عین حال در این نشست مشترک هشدار دادند حذف برخی مشوق‌های نوسازی از جمله ابطال مصوبه مشمولیت بافت‌های ناپایدار شهر تهران از وام نوسازی عامل بسیار مهمی برای افزایش خطرپذیری و ریسک لرزه‌ای در این مناطق به شمار می‌رود. سال گذشته دولت مصوبه پرداخت وام نوسازی به 14 هزار هکتار بافت ناپایدار شهری را ابطال کرد و تسهیلات نوسازی را تنها شامل حال متقاضیانی اعلام کرد که ملک آنها در محدوده 3700 هکتاری بافت فرسوده پایتخت قرار دارد. شاخصی که این 3700 هکتار را به‌عنوان بافت فرسوده شهری مشمول دریافت وام نوسازی می‌کند به سه ویژگی اصلی این بافت‌ها یعنی نفوذناپذیری، ریزدانگی و ناپایداری برمی‌گردد؛ این در حالی است که پیش از این مصوبه‌ای به تصویب رسیده بود که 14 هزار هکتار بافت ناپایدار شهری حتی اگر دو ویژگی اول یعنی نفوذناپذیری و ریزدانگی را نداشته باشند هم مشمول دریافت تسهیلات نوسازی و مشوق‌های ساخت خواهند شد.

هشدار دومی که مسوولان ساخت‌و‌ساز در شهر تهران مورد تاکید قرار دادند از بین رفتن رابطه معکوس بین میزان نوسازی و میزان فرسودگی املاک در پایتخت است که این رابطه هم اکنون به‌خاطر کیفیت پایین ساختمان‌های نوساز به رابطه مستقیم تغییر پیدا کرده است. به گفته آنها در نتیجه عدم کنترل کافی و اعمال ضوابط درست بر ساخت‌و‌سازهای شهر تهران اخیرا رابطه بین نرخ نوسازی و نرخ فرسودگی ساختمان‌ها در پایتخت به جای اینکه رابطه‌ای معکوس باشد به رابطه‌ای مستقیم بازگشت کرده است. به این معنا که در شرایطی که انتظار می‌رود متناسب با نوسازی‌های انجام شده به همان میزان نرخ فرسودگی در پایتخت کاهش یابد، اما به دلیل عدم اعمال ضوابط درست ساخت‌و‌ساز، ساختمان‌های جدید عملا در حکم بافت‌های فرسوده سال‌های نه‌چندان دور خواهند بود.

این در حالی است که در این نشست ضمن تقویت میزان مقاومت فضاهای مختلف بافت فرسوده و همچنین کاهش ریسک زلزله احتمالی شهر تهران از مسوولان شهرداری خواسته شد از فضاهای باز و زمین‌هایی که برای امداد و نجات در محلات فرسوده و ایجاد کمپ‌های بحران پیش‌بینی شده در برابر هر نوع ساخت‌و‌ساز جدید و بارگذاری جمعیتی محافظت کند.

خطر گروهی از «برج»ها برای تهران پسازلزله

معاون فنی و عمرانی شهرداری تهران هم در این نشست از یک نگرانی جدید در مدیریت شهری تهران بابت زلزله احتمالی و تلفات ناشی از آن خبر داد. علیرضا جاوید گفت: نگرانی بسیار مهمی در رابطه با برج‌هایی که طی دهه‌ها و سال‌های اخیر در حاشیه بزرگراه‌ها و شریان‌های ارتباطی اصلی ساخته شده‌اند وجود دارد؛ به این معنا که در صورت تخریب این برج‌ها در اثر بروز زلزله احتمالی تهران، معابر و شریان‌های ارتباطی اصلی با آوار این برج‌ها مسدود می‌شود و این موضع مانع انجام بخش مهمی از عملیات امداد و نجات و سرویس دهی تیم‌های امداد به مناطق و افراد آسیب دیده در تهران پسازلزله می‌شود. از سوی دیگر به دلیل انسداد این مسیرهای اصلی بار ترافیکی ایجاد شده ناشی از بروز زلزله مشخص نیست که به کدام سمت هدایت خواهد شد؛ چرا که عملا راه گریز از این مناطق مسدود و امکان عبور از راه‌های اصلی نیز مسدود خواهد شد.

به گفته وی این نگرانی ریشه قدیمی دارد و به غفلت و کوتاهی مدیران شهری در سال‌های گذشته از بابت تاخیر در تدوین ضوابط بلندمرتبه‌سازی بر می‌گردد. اگر این ضوابط در سال‌ها و دهه‌های گذشته که مسوولان از خطر زلزله احتمالی پایتخت بی‌اطلاع هم نبوده‌اند تهیه می‌شد در جانمایی برج‌ها مولفه‌های مختلفی از جمله «میزان خطرپذیری و ایجاد تهدید در زمان بحران و زلزله» لحاظ شده و در هر مکانی از جمله حاشیه معابر اصلی و بزرگراه‌های پایتخت اجازه برج‌سازی داده نمی‌شد.

مسیر شناسایی گسل‌های جدید

معاون بازسازی و بازتوانی سازمان مدیریت بحران کشور(وابسته به وزارت کشور) از یک مسیر عمده و میانبر برای شناسایی گسل‌های جدید شهر تهران خبر داد. به گفته محمد فرید لطیفی، می‌توان‌ در حین انجام عملیات گودبرداری عمیق در ساخت‌و‌سازهای نسبتا بزرگ در پایتخت و سایر شهرها، با استقرار تیم‌های زمین شناسی و زلزله‌شناسی مسیر شناسایی و مکان یابی دقیق گسل‌های جدید را تسریع کرد و هزینه‌های این عملیات را به میزان قابل توجهی کاهش داد.

وی همچنین با اشاره به اینکه لازم است محدوده‌هایی که قرار است به دنبال طرح‌های گسترش شهری به محدوده شهرها اضافه شوند با لحاظ کلیه ضوابط مربوط به خطر پذیری و کاهش ریسک لرزه‌ای به شهر افزوده شوند، خاطرنشان کرد: به وزارت راه وشهرسازی و بنیاد مسکن به‌عنوان متولیان بازسازی مسکن شهری و روستایی در مواقع بروز حوادث طبیعی همچون سیل و زلزله پیشنهاد کرده‌ایم مبالغ بلاعوضی را که در زمان بروز این حوادث برای بازسازی واحدهای آسیب‌دیده به شهروندان و اهالی روستا پرداخت می‌شود را زودتر و قبل از بروز این حوادث به‌عنوان مشوقی برای نوسازی و مقاوم‌سازی به این خانوارها پرداخت کنند.

تهدید پایتخت با بافت فرسوده مدرن

رئیس کمیته عمران شورای شهر نیز در این نشست با اعلام تهدید جدی پایتخت از ناحیه بافت‌های فرسوده مدرن گفت: این بافت‌های مدرن فرسوده هم در داخل محدوده شهری تهران و هم در مناطق حاشیه‌ای وجود دارند که ناشی از عدم اعمال ضوابط درست و همچنین بی‌توجهی به ایمن‌سازی ساختمان‌ها مطابق با اصول و استانداردهای ایمنی است. اقبال شاکری با بیان اینکه اغلب این ساخت‌و‌سازها که به‌صورت خلق‌الساعه، فاقد طراحی مهندسی، با مصالح دست‌ساز و همجوار با مناطق پرخطر ایجاد شده‌اند در حاشیه شهرها واقع شده‌اند افزود: این نوع ساخت‌و‌سازها که تاکنون نظارت درستی هم بر آنها صورت نگرفته است تهدید بزرگی محسوب می‌شوند.

وی ضرورت مشارکت مردم، جذب سرمایه‌گذار داخلی و ترغیب سرمایه‌گذاران خارجی برای ورود به نوسازی اصولی و قانونمند بافت‌های فرسوده را سه رکن مهم و کلیدی در عرصه نوسازی و جلوگیری از گسترش بافت‌های فرسوده عنوان کرد. اقبال شاکری برنامه حفظ فضاهای باز شهری و جلوگیری از بارگذاری جمعیتی و ساخت‌وساز در این فضاها را به منظور استفاده از آنها در مواقع بحران به‌عنوان پناهگاه ایمن شهروندان و همچنین بازگشایی معابر نفود ناپذیر بافت‌های فرسوده شهر تهران را دو اولویت مهم برنامه‌های مقابله با بحران زلزله در پایتخت عنوان کرد. وی در این باره توضیح داد: در شورای شهر حدود 34 میلیارد تومان برای بازگشایی پلاک‌های مسدود این معابر در نظر گرفته شد و اقدامات خوبی هم در این زمینه انجام شده است.

93 درصد بافت فرسوده زیر 200 متر

رئیس سازمان نوسازی شهر تهران هم با بیان اینکه 93 درصد از واحدهای مسکونی واقع در محدوده‌های فرسوده شهر تهران زیر 200 مترمربع مساحت دارند گفت: از این میان 11 درصد پلاک‌ها زیر 50 مترمربع، 50 درصد بین 50 تا 100 مترمربع، 24 درصد بین 100 تا 150 مترمربع و 8 درصد پلاک‌ها بین 150 تا 200 مترمربع مساحت دارند. عبادا... فتح‌الهی افزود: به‌طور کلی 93 درصد پلاک‌ها و 78‌درصد مساحت واحدهای واقع شده در بافت‌های فرسوده، زیر 200 مترمربع مساحت دارند. وی همچنین با بیان اینکه 5 درصد مساحت تهران را هم‌اکنون بافت‌های فرسوده به خود اختصاص داده‌اند گفت: 15 درصد جمعیت پایتخت و 11 درصد واحدهای مسکونی شهر تهران در این بافت‌ها قرار دارند، همچنین 37 درصد جمعیت شهر تهران ساکن بافت‌های ناپایدار هستند. فتح الهی ادامه داد: در تهران 142 محله وجود دارد که بافت فرسوده به آنها اطلاق می‌شود و از این تعداد 107 محله، هر سه شاخصه بافت فرسوده یعنی نفوذناپذیری، ریزدانگی و ناپایداری را دارند و در سایر مناطق بلوک‌هایی از محلات، تعریف فرسودگی دارند.