غفلت مجموعه مدیران مرتبط با شهر تهران در مواجهه با آلودگی فزاینده 20 روز اخیر در هوای پایتخت باعث شد روز گذشته -روز تعطیل و کم‌تردد- شاخص آلودگی هوا در وضعیت «هشدار قرمز» به معنای «توصیه اکید به ممنوعیت تردد پایتخت‌نشینان در فضای باز» قرار گیرد. شواهد از خطای «انفعال» تصمیم‌گیران در اجرای عملیات ضربتی برای مهار شدت آلودگی حکایت دارد. بخشی از فعالیت‌های روزانه در تهران از جمله مدارس و دانشگاه‌ها باید در روزهای اخیر با توجه به پایداری جوی (عدم بارش) تعطیل می‌شد تا «انباشت» ذرات معلق اتفاق نیفتد.
تسلیم شدن مدیران شهری تهران –مجموعه دولت و شهرداری- در برابر موج دست‌کم 20 روزه آلودگی هوا باعث شد روز گذشته به‌عنوان یک روز تعطیل و کم‌تردد، تنفس در پایتخت وارد وضعیت «هشدار قرمز» شود و شدت ذرات ریز آلاینده در هوای تهران از درجه «ناسالم برای گروه‌های حساس» روزهای قبل به حالت «کاملا ناسالم برای همه» افزایش پیدا کند. شاخص سنجش آلودگی هوای تهران دیروز به عدد 157 رسید در حالی‌که طی دو هفته گذشته همواره بالاتر از حد سالم –بیشتر از عدد 100- قرار داشت. این برای دومین بار طی کمتر از یک ماه اخیر است که شدت آلودگی هوا وارد وضعیت «هشدار قرمز» می‌شود که به معنای «ممنوعیت تردد پایتخت‌نشینان در فضای باز و بیرون از منزل» است. شاخص آلودگی از ابتدای سال تاکنون نیز برای چهارمین بار از عدد 150بالاتر رفت. هر چند عوامل، محرک‌ها و منشأ اصلی و فرعی تولید ذرات ریز آلاینده سمی در هوای تهران، هم برای مدیران شهرداری و هم برای مسوولان مرتبط در دولت، معلوم و شناخته‌شده است اما فعلا آسمان این کلان‌شهر به‌خاطر دست روی دست گذاشتن مجموعه تصمیم‌گیران، به باد و باران سپرده شده و عنوان می‌شود که «هوای کثیف تهران ظرف چند روز آینده مشروط به بارش‌های زمستانی، تصفیه خواهد شد»!
شواهد غیرقابل انکار از علت انفعال مسوولان در حوزه کنترل آلودگی هوای تهران، نشان می‌دهد: بین دولت، شهرداری و پلیس راهور به‌عنوان سه ضلع تصمیم‌گیر در مجموعه مدیریت شهری پایتخت، اختلاف‌نظر شدید برای حوزه خاص آلودگی هوا وجود دارد به‌طوری‌که دود این اختلاف طی روزهای اخیر ساکنان کلان‌شهر تهران را حتی از یک اقدام ساده و در عین حال ضربتی که می‌تواند جلوی تشدید آلودگی را بگیرد نیز محروم کرده است. طبق آنچه استادان و کارشناسان شهری بر سر آن اجماع دارند، بخشی از فعالیت‌های روزانه در شهر تهران از جمله مدارس و دانشگاه‌ها باید در روزهای اخیر تعطیل می‌شد. افت دمای هوا، افزایش رطوبت از یک‌سو و پایداری جوی هوا (عدم بارش) از سوی دیگر، باعث شده چرخه تصفیه طبیعی هوای کثیف با هوای تمیز، متوقف شود و در نتیجه «انباشت» ریزآلاینده‌های ناشی از خودروهای سواری و البته تاکسی و اتوبوس‌های فرسوده اتفاق بیفتد. همین رخداد باعث شد روز گذشته، به رغم کاهش حجم ترافیک و تعطیلی کل تهران، انباشت ذرات روزهای قبل، باعث تشدید آلودگی شود و به جای بهبود هوا، وضعیت هشدار قرمز به‌وجود بیاید.
مهر چمران به ناهماهنگی‌ها
تهران جزو 30 شهر آلوده جهان قراردارد؛ اما مسوولان و تصمیم گیران هوای تهران درخصوص چاره‌اندیشی برای حل این مشکل اتفاق‌نظر ندارند. این اختلافات از آمار خودروهای عمومی فرسوده آغاز می‌شود تا تردید درخصوص کیفیت سوخت توزیع شده در سطح شهر تهران. ناهماهنگی‌ها در اجرایی شدن راهکارهای کوتاه‌مدت و میان‌مدت برای کاهش آلودگی هوا نیز خودرا نشان می‌دهد.طرح ترافیکی «کاهش»که به‌عنوان طرح جایگزین زوج و فرد قرار بود از ابتدای آبان ماه اجرایی شود، به دلیل ابهامات پلیس اجرایی نشد. هرچند دولت نیز برسرجزئیات این طرح بامدیریت شهری اختلاف نظرهایی داشت. به گفته مسوولان شهری در زمینه برنامه برای کاهش آلودگی هوای تهران مشکلی وجود ندارد اما دستگاه‌هایی که باید به بند و تبصره‌های قانون عمل کنند، چندان عزمی برای تحقق قوانین ندارند. مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران در گفت‌وگوی ویژه خبری هم این موضوع را تایید کرد و گفت: آلودگی هوای فعلی شهر تهران نشان می‌دهد دستگاه‌های متولی به خوبی به وظایف خود عمل نکرده‌اند. در برنامه جامع مصوب سال 93 برای آلودگی هوای تهران 23 دستورالعمل تدوین شده است که وضعیت موجود نشان می‌دهد این دستور العمل‌ها به خوبی اجرایی نشده‌اند.
رئیس شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به عدم هماهنگی میان دستگاه‌های تصمیم‌گیر گفت: بزرگ‌ترین مشکل، نبود مدیریت یکپارچه شهری است،مشخص نیست چه کسی باید چه کاری انجام دهد و به‌عنوان نمونه، در حالی که مردم را تشویق به استفاده از وسایل نقلیه عمومی می‌کنیم اما در عمل با کمبود اتوبوس مواجهیم. چمران در توضیح این موضوع، با تاکید بر اینکه هر سال باید یک هزار دستگاه اتوبوس جدیدبه تهران واگذار شود، تصریح کرد: تهران باید 11هزار دستگاه اتوبوس داشته باشد، در صورتی که ظرفیت فعلی 6 هزار و 500دستگاه است و 6 سال است وزارت کشور، هیچ اتوبوسی به تهران تحویل نداده و یک دستگاه اتوبوس دولتی نیز وارد ناوگان اتوبوسرانی تهران نشده است. رئیس شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به کمک دولت در حوزه حمل و نقل عمومی تهران که تنها کفاف ساخت 300 متر،مترو را می‌دهد گفت: نیاز تهران، ساخت 25 کیلومتر مترو در سال است. وی خاطرنشان کرد: وقتی آلایندگی از شاخص 150 بالاتر برود، مدارس را تعطیل می‌کنند و هنگامی که آلایندگی کمتر از شاخص 150 است، مدارس را تعطیل نمی‌کنند.
شهرداری تهران یکی از مدعیان حل مشکل هوای پایتخت است. شهرداری در این سال‌ها بدون آنکه اشاره‌ای به جزئیات راهکارش برای کاهش آلودگی هوای تهران کند، اعلام کرده است در صورت داشتن اختیارات می‌تواند به‌طور کامل مشکل آلودگی هوای تهران را حل کند. شهرداری تهران حتی به تجربه اختیارات شهرداران کلان‌شهرهای جهان اشاره کرده است که در این زمینه اختیارات کامل دارند. اما تجربه‌ها نیز نشان می‌دهد افزایش سرانه فضای سبز،سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه حمل و نقل عمومی به ویژه مترو به جای ساخت آزاد‌راه و بزرگراه و همچنین نوسازی ناوگان تاکسی و اتوبوس از راهکارهای اصلی کاهش آلودگی هوا در این شهرها بوده است. وحید حسینی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران یکی دیگر از میهمانان گفت‌وگوی ویژه خبری عامل اصلی آلودگی هوای تهران را منابع متحرک دانست و گفت: براساس مطالعاتی که انجام شده حدود ۸۰ درصد آلودگی‌های هوای شهر تهران را خودروهای متحرک تولید می‌کنند و سالانه ۸۰۰ هزار تن ذرات آلاینده از سوی منابع متحرک که شامل انواع خودروهای سواری، دیزلی و... است، به هوای تهران وارد می‌شود. به اعتقاد وی در تمام بندهای برنامه جامع مصوب 93 آلودگی هوا، عدم انجام برنامه‌ها یا کم‌کاری در اجرای آنها مشاهده می‌شود و شاهداوبراین مدعا میزان آلایندگی هوای تهران دراین روزها است.
تعلیق نوسازی اتوبوس و تاکسی
حسینی با اشاره به آمار خودروهای فرسوده در شهر تهران گفت:در شهر تهران، حدود120هزار دستگاه خودروی فرسوده و حدود 300 هزار دستگاه خودروی کاربراتوری تولید سال 82 و قبل از آن وجود دارد که 10 درصد کل خودروهای سواری تهران را شامل می‌شوداما این تعداد،عامل 50 درصد از آلودگی هوای تهران است. وی با اعلام اینکه با وجود آنکه ادعا می‌شود سال گذشته 310 هزار دستگاه خودرو از رده خارج شده‌اند اما سهم تاکسی‌های تهران از این نوسازی بسیار ناچیز است و در تهران، سالانه تنها دو هزار دستگاه تاکسی نوسازی می‌شوند، تأکید کرد: این در حالی است که تاکسی‌ها، 3 تا 4 برابر خودروهای عادی تردد دارند و در حال حاضر از کل 80 هزار تاکسی موجود در تهران 17 هزار دستگاه تاکسی فرسوده مشغول به کار هستند.
مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با اشاره به اینکه برنامه جامع آلودگی هوا، برنامه ارزانی نیست و اجرایی شدن این برنامه و اجرای تک تک بندهای آن هزینه دارد و باید شامل یارانه شود، گفت: هر ریالی که صرف کاهش آلودگی هوا می‌شود، باعث سرمایه‌گذاری 15 برابری در بخش‌های سلامت و پزشکی می‌شود، ضمن اینکه هیچ شهری نه‌تنها در ایران که در جهان، نمی‌تواند صرفا با بودجه شهرداری برنامه‌های مربوط به کاهش آلودگی هوا را پیش ببرد و نیاز به بودجه ملی دارد. وی با بیان اینکه علاوه بر خودروها، موتورسیکلت‌ها هم باید مورد معاینه فنی قرار بگیرند ولی هیچ‌گونه اعمال قانونی روی موتورسیکلت‌ها نداریم، گفت: در حال حاضر، در تهران بالغ بر یک میلیون دستگاه موتورسیکلت عمدتا 125 سی سی کاربراتوری داریم که آلایندگی هرکدام از آنها، 4 برابر یک دستگاه خودرو است. حسینی با تاکید بر اینکه در محدوده منطقه 12، روزانه 900 هزار تردد موتورسیکلت ثبت می‌شود، اضافه کرد: برخی از موتورسیکلت‌هایی که در تهران تردد می‌کنند، سند هم ندارند و در نتیجه، جریمه آنها فایده‌ای ندارد، چون حتی صاحبان این موتورسیکلت‌ها نیز هرگز شناسایی نمی‌شوند. معاینه فنی یکی از موضوعات پرچالش میان پلیس و مدیریت شهری است. یکی ازدلایل پلیس برای مقاومت در راه اجرایی شدن طرح «کاهش» آن است که 50درصد از خودروهایی که دارای برگه معاینه فنی هستند،استانداردهای لازم را ندارند.
اشکال در معاینه فنی
سردارتیمور حسینی، رئیس راهنمایی و رانندگی با بیان اینکه در تهران ۳میلیون و ۷۰۰ هزار خودرو وجود دارد، گفت: حدود ۴۵ درصد این خودروها، زیر ۵ سال ساخت هستند و نیاز به معاینه فنی ندارند. وی ادامه داد: در بررسی میدانی ما ۴۳ درصد دارای برگ معاینه فنی هستند و خودروهای فاقد معاینه فنی کمتر از ۱۳ درصد است. از ۴۳ درصد خودرویی که دارای برگه معاینه فنی هستند نیمی از خودروها دارای آلایندگی و دودزایی هستند و با چشم نیز دودی که از اگزوز آنها خارج می‌شود، قابل رویت است. به گفته وی، بیش از ۵۰ درصد خودروهای دارای معاینه فنی به وسیله ارتباط و دلالی برگه گرفته‌اند. در تهران وضعیت معاینه فنی بهتر است؛ ولی باز هم مسائلی وجود دارد. اما چمران چندان با ابهامات پلیس موافق نیست و با بیان اینکه مراکز معاینه فنی تهران، مراکز دقیقی هستند و کار آنها با دقت و اشراف صورت می‌پذیرد، گفت: مراجعه به مراکز معاینه فنی کند است و بسیاری از این مراکز در اغلب ماه‌های سال بیکار می‌مانند.
از سوی دیگر مدیرعامل شرکت کنترل هوای تهران با اعلام اینکه ارائه آماری مبنی بر برخورد با 530 هزار دستگاه خودروی آلاینده در 9 ماه امسال در تهران غلط است، گفت: بر اساس محاسبات دانشگاهی و علمی، یک خودروی کاربراتوری به ازای هر کیلومتر پیمایش، 40 گرم آلودگی ایجاد می‌کند، در صورتی که یک خودرو با استاندارد یورو 2، برای هر کیلومتر پیمایش، کمتر از 3 گرم آلودگی تولید می‌کند. وی خاطرنشان کرد: به نظر من، پلیس در برخورد با خودروهای متخلف، دودزا و آنها که معاینه فنی ندارند، واقعا اهمال کرده است و نتیجه آن را داریم می‌بینیم. سردار حسینی نیز آمار شهرداری را در رابطه با معاینه فنی خودروها زیر سوال برد و گفت: با مباحث عملیاتی که نیاز به کار میدانی دارد، نمی‌توان با جزوه وکتاب دانشگاهی برخورد کرد. کدام عقل سلیم و کدام منطق می‌گوید این آلودگی با این حد و شرایط وحشتناک را فقط ۳۰۰ هزار خودرو ایجاد می‌کند؟
او ادامه داد: یک خودرو با یک تکه کاغذ به‌عنوان معاینه فنی مشکلش حل نمی‌شود. بیش از نیمی از خودروهایی که کاغذ معاینه فنی دارند، دودزا هستند. اینکه تصور کنیم با دادن یک تکه کاغذ به نام معاینه فنی می‌شود مشکل را حل کرد، قطعا اشتباه است. وی ریشه مشکلات آلودگی هوای تهران را توسعه نامتوازن شهر تهران به‌عنوان مراکز متعدد اقتصادی، سیاسی، تجاری، فرهنگی، آموزشی، درمانی، تردد روزانه 19 میلیون خودرو درسطح شهر تهران که 2 برابر جمعیت شهر تهران است و... عنوان کرد.
غفلت از تعطیلی به روایت اسماعیل کهرم
بر اساس این گزارش برخی از کارشناسان بین‌المللی محیط زیست معتقدند شهر تهران به درجه‌ای از آلودگی رسیده است که شهر باید تعطیل و تخلیه شود؛ اما نتایج جلسات کمیته اضطرار آلودگی هوا در هفته اخیر به تعطیلی مدارس و حتی مهدکودک‌ها نیز ختم نشد. در این میان کارشناسان شرکت کنترل کیفیت هوای تهران هم به صراحت اعلام کرده‌اند که در روزهای اخیر راهکار مناسبی برای کاهش آلودگی هوای تهران اجرا نشده است.
اسماعیل کهرم،صاحب نظر برجسته در امورمحیط زیست ومشاور عالی رئیس سازمان محیط زیست معتقد است درخصوص آلودگی هوای تهران نگاه جنجالی جایگزین نگاه منطقی و علمی شده است. او با بیان اینکه پیشنهادی مانند تخلیه شهر تهران ریشه علمی و عقلانی ندارد، گفت: هیچ شهری در هیچ زمانی در دنیا به دلیل آلودگی هوا تخلیه نشده است که ما در تهران این کار را بکنیم. او با اشاره به درجه بندی وضعیت کیفیت هوای تهران گفت: شاخص 100 تا 150 ناسالم برای گروه‌های حساس وشاخص 150 تا 200 وضعیت قرمز برای همه شهروندان است؛ اما وضعیت بحران زمانی شکل می‌گیرد که شاخص به عدد 200 برسد. کهرم با بیان اینکه در چین شاخص کیفیت هوا به عدد 300 تا 500 رسیده بود، گفت: در این وضعیت مسوولان شهر پکن شهر را تخلیه نکردند. این نوع اظهار نظرها بدون مطالعه و برای جنجال‌آفرینی بیان می‌شود. مشاورعالی رئیس سازمان محیط زیست درخصوص محله‌ای شدن میزان آلودگی هوای پایتخت گفت: تهران حدود 800 کیلومتر مربع وسعت دارد مشخص است که میزان آلودگی محله نازی‌آباد با محله پاسداران یکسان نیست. اما اینکه میزان آلاینده در یک چهار راه نسبت به چهارراه پایین‌تر تفاوت کند، درست نیست. به گفته وی، آلاینده‌ها در مناطق مرکزی شهر به دلیل تردد بیشتر و نبود جریان هوا تمرکز بیشتری دارند.
او تعطیلی مدارس و ادارات، افزایش مساحت طرح زوج و فرد و جلوگیری از تردد وسایل نقلیه شخصی را از جمله راهکارهای آنی کاهش آلودگی هوای تهران عنوان کرد و گفت: کاهش تردد خودروهای شخصی در سطح شهر می‌تواند به کاهش آلودگی هوای تهران کمک کند، همان طور که در ایام نوروز به دلیل خروج بسیاری از مردم از شهر و کاهش تعداد اتومبیل‌ها هوای شهر تهران سالم است. کهرم با بیان اینکه در فرانسه که تمامی خودروها استاندارد است و سوخت یورو 5 نیز استفاده می‌شود سال گذشته طرح زوج و فرد اجرایی شد، گفت: به دلیل میزان بالای تردد خودرو و موتور سیکلت در سطح شهر هر سوختی هم استفاده کنیم با مشکل آلودگی هوا روبه‌رو خواهیم بود. محمدحسین بازگیر، مدیرکل و رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهر تهران هم در کنار عوامل اصلی آلودگی هوا مانند تردد موتورسیکلت‌های کاربراتوری و خوردوهای فرسوده به عوامل دیگری نیز که بر افزایش آلاینده‌های 5/ 2میکرونی بر هوای تهران تاثیر دارد، اشاره کرد و گفت: بر اساس آمار آتش نشانی در تهران روزانه 70 حریق رخ می‌دهد که در هر حریق ده‌ها تن آلاینده وارد هوای شهر تهران می‌شود. ضایعات سوزی، و سوزاندن لاستیک‌های فرسوده در اطراف شهر تهران از دیگر عوامل فرعی است که این مسوول محیط زیست استان تهران به آن اشاره کرد. به گفته وی، در این فصل که فصل حرس درختان است شاخه سوزی نیز بر آلودگی هوای تهران تاثیر دارد و علمک‌های گاز در سطح شهر تهران که حدود 3 میلیون و 500 فقره است و ممکن است برخی از آنها نشتی داشته باشند بر آلودگی زمستانی تهران می‌افزاید.
تصمیم‌گیری کارشناسی به جای سیاسی
بسیاری از شهروندان تهران اعتقاد دارند در این روزها که کمیته اضطرار تصمیم به لغو مسابقات فوتبال گرفته است چرا شهر برای حفاظت از جان شهروندان تعطیل نشده است. رحمت الله حافظی رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران معتقد است: تصمیم‌گیری نهایی برای تعطیلی شهر تهران در شرایط اضطرار عموما توسط افرادسیاسی انجام می‌گیرد نه کارشناسان محیط زیست.
به گفته وی از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و توسعه حمل و نقل عمومی با اولویت مترو راهکار اصلی درمان آلودگی هوا است و در این میان تمام نهادها و سازمان‌های مرتبط نه تنها در دو، سه سال اخیر بلکه در دو دهه اخیر کوتاهی کرده‌اند. محمد رستگاری، معاون نظارت و پایش محیط زیست تهران هم با اشاره به اینکه شاخص اندازه‌گیری آلودگی هوا بر اساس استاندارد EPA که در بسیاری از کشورهای دنیا و از جمله ایران مورد استفاده است؛عدد 0تا 50 را پاک و51تا 100 را سالم،101تا 150 را ناسالم برای گروه‌های حساس،151 تا 200 ناسالم برای همه،200 تا 300 خطرناک،300 تا 500 بسیار خطرناک تعیین کرده است، گفت: قرار گرفتن شاخص کیفیت هوا در هر کدام از گروه‌های فوق دارای تعاریفی دارد که بعضا برخی از آنها سبب اثراتی بر سلامت انسان‌ها می‌شود. وی ادامه داد: اثرات حاد بر سلامت معمولا از میزان شاخص بالاتر از 200 شروع شده که در ایران حسب قانون آلودگی هوا به‌عنوان شرایط اضطرار خوانده می‌شود. پایین بودن شاخص از عدد 200 علامت هشدار بوده، به این معنا که افراد باید مراقبت‌های لازم را انجام داده و از انجام فعالیت‌های غیر ضرور خودداری کند.