طرح راهبردي حريم تهران به عنوان دومين خروجي طرح جامع شهر تهران بعد از طرح تفصيلي، توسط شهرداري تدوين شد.  با اجراي محتواي اين طرح تازه تدوين‌شده، مديريت بر حريم دو تكه كلان‌شهر تهران، با تشكيل «سازمان مديريت حريم پايتخت» ساماندهي مي‌شود و دامنه مسووليت شهرداري تهران بابت حفاظت، كنترل و مراقبت از عرصه‌هاي اطراف شهر، به كل محدوده 6هزار كيلومتري حريم پايتخت سرايت پيدا مي‌كند. در حال حاضر، فقط 1200 كيلومتر از حريم تهران، تحت اختيار و نظارت مستقيم شهرداري تهران است و تكه دوم و عظيم محدوده حريم عملا توسط فرمانداري‌ها، بخشداري‌ها و دهياري‌هاي 465 شهر و روستا و آبادي واقع در حريم، اداره مي‌شود. آن‌طور كه مطالعات مقدماتي طرح راهبردي حريم تهران نشان مي‌دهد، در طول سال‌‌هاي گذشته، تكه دوم حريم پايتخت كه چهارپنجم كل اين محدوده را به خود اختصاص داده، به جاي آنكه در مقابل هر نوع ساخت‌وساز حفاظت شود، از آن به عنوان عرصه‌اي براي افزايش بارگذاري‌هاي ساختماني و جمعيتي استفاده شده است.

در مناطق مسكوني واقع در حريم تهران، هم‌اكنون بيش‌از 2 ميليون نفر جمعيت ساكن هستند كه در صورت ادامه توسعه سكونتي حريم، اين جمعيت به مرز 3 ميليون نفر خواهد رسيد. طرح جامع شهر تهران، كاربري غالب حريم پايتخت را فضاي‌ سبز و محيط‌هاي گردشگري با هدف پشتيباني از بهبود شاخص‌هاي زيست‌محيطي تهران تعيين كرده است. به اين منظور، شهرداري تهران در طرح راهبردي حريم و همچنين برنامه پنج‌ساله دوم شهرداري، تشكيل مديريت واحد بر كل حريم 6 هزار كيلومتري پايتخت را براي خود پيش‌بيني كرده است. قرار است با تشكيل «گارد حريم» به عنوان ضابط ‌قضايي، با ساخت‌وسازهاي غيرمجاز مقابله و برخورد شود. در قالب اين طرح، دو تكه‌ جداگانه حريم ادغام مي‌شوند و نقاط سكونتي موجود در حريم تهران با رعايت شرط «سلب امكان توسعه جمعيتي»، حفظ خواهند شد.

درباره جزئيات طرح راهبردي حريم شهر تهران، مديركل اداره حريم شهرداري تهران اعلام كرد: براي حريم شهر دو كاركرد كلي شامل «حفاظت و مراقبت» و «شهري» تعريف شده كه بر اين اساس 7 نوع پهنه‌بندي براي محدوده حريم تهران در نظر گرفته مي‌شود. مطابق تقسيم‌بندي جديد، 64درصد از مساحت حريم تهران به پهنه‌هاي كشاورزي، باغداري، عناصر طبيعي و اندوختگاه‌هاي زيست‌‌‌محيطي اختصاص مي‌يابد و فقط 15درصد كل حريم را پهنه مسكوني تشكيل مي‌دهد. شهرداري تهران 9 راهبرد كلي نيز براي حريم پايتخت ترسيم كرده كه ايجاد كمربند سبز به دور محدوده اصلي شهر با هدف ايجاد هاله حفاظتي در برابر ساخت‌و‌ساز و همچنين بهبود كريدورهاي تنفسي تهران، از جمله محورهاي آن است. متن گفت‌وگو با حسين خانلري مديركل اداره حريم شهرداري تهران را در ادامه بخوانيد.

در ماده 74 برنامه پنج ساله دوم شهر تهران، شهرداری در خصوص حفظ و صیانت از حریم تهران موظف به انجام 5 محور عملیاتی شده است. محور اول آن پیگیری تثبیت و عملیاتی شدن حریم مصوب پایتخت است. چند هفته پیش رئیس کمیته محیط زیست شورا اعلام کرد شهرداری تهران در خصوص اجرای این بند از برنامه پنج ساله اقدامی نکرده است. آیا شهرداری اجرای این برنامه‌ها را دنبال نکرده است؟ ضمن آنکه پیگیری تثبیت و عملیاتی سازی حریم مصوب پایتخت یعنی چه و شهرداری چه کارهایی باید انجام دهد که در قالب تثبیت و عملیاتی‌سازی بگنجد؟

شهرداری تهران براساس طرح جامعی که در سال ۱۳۸۶ به تصویب رسید، دو دستاورد داشته است؛ نخست طرح تفصیلی شهر تهران و دیگری طرح راهبردی حریم شهر تهران که از سال۸۹ به مدت دو سال توسط مرکز مطالعات شهر تهران به‌عنوان یک طرح به مشاوران سپرده شد تا در نهایت، طرح راهبردی حریم شهر تهران تهیه و تنظیم شود. برپایه این طرح وظیفه نگهداری و حفاظت از حریم پایتخت به اداره کل حریم شهر تهران واگذار شد و در این راستا معتقد هستیم، طرح راهبردی به‌عنوان سند فرادست شهرداری در حوزه حریم شهر تهران به حساب می‌آید. هم‌اکنون براساس اسناد موجود، حریم فعلی شهر تهران یک هزار و ۲۰۰ کیلومتر است اما براساس طرح راهبردی حریم پایتخت به‌عنوان یک سند راهبردی، مساحت حریم پایتخت حدود ۵ هزار و ۹۱۸ کیلومتر مربع مشخص شده است.

طرح راهبردی که عنوان کامل آن «طرح برنامه راهبردی مدیریت و برنامه‌ریزی حریم پایتخت» است، دومین خروجی از طرح جامع شهر تهران محسوب می‌شود كه چگونه اداره کردن حریم شهر تهران نیز در آن پیش‌بینی شده است. برمبناي این طرح، حدود ۸۱ درصد پهنه حفاظت و مراقبت در محدوده حريم داریم که شامل مراتع، جنگل‌ها، فضای سبز و درختکاری می‌شود و ۱۹ درصد از اين محدوده نیز شامل محدوده‌های صنعتی و پهنه شهری است. البته باید به این مساله نیز اشاره کنم که در پهنه حفاظت و مراقبت محدوده‌هایی مانند کشاورزی و باغداری، پهنه اندوختگاه‌های محیط زیست، عناصر طبیعی و پهنه پردیس‌های موضوعی داریم. به عبارت دیگر طرح راهبردی براساس اصول و چشم‌اندازی دیده شده است. به‌عنوان مثال در این طرح اصل حفاظت، ساماندهی و ارتقای کیفیت هم دیده شده است. سعی ما براین است که در بخش نگهداشت زیست بوم شهر تهران از بلندای کوه‌های البرز تا کویر مرکزی ایران از طریق نظارت بر این گستره و کنترل وضعیت کاربری و پوشش زمین توجه کنیم. در اصل ساماندهی نیز، به ترمیم تخریب‌ها و تنظیم کاربری‌ها و اصلاح اخلاق‌های نابهنجار در این محدوده نظارت داریم و همه تلاشمان بر این است که اصل ساماندهی را اجرایی کنیم. در اصل ارتقای کیفیت نیز بر این باور هستیم تا فضاهای تخریب شده طبیعی را به حالت اولیه خود برگردانیم که شامل فضای زندگی انسان، فضای زیست حیات وحش، جانوران و گیاهان، آب و خاک و هوا می‌شود. همچنین در طرح راهبردی مدیریت و برنامه‌ریزی حریم پایتخت، طرح ساماندهی حریم شمال بزرگراه بابایی هم پیش‌بینی شده است. برمبنای این طرح کل محدوده 7 هزار و 768 هکتاری شمال بزرگراه بابایی به‌عنوان پهنه سبز شناخته شده است چراکه نگاه مسوولان نظام بر حفظ محدوده شمالی حریم بزرگراه بابایی قرار گرفته است. این محدوده عمدتا حریم شهرداری منطقه 4 است و نگاه غالب در آن حفظ وضع موجود بدون توسعه محدوده در حریم است.

برمبنای این پنج محور عملیاتی، اداره کل حریم شهر تهران نیز 9 هدف کلی در رابطه با حریم برای خود تعریف کرده است. آیا قابلیت دسترسی به این اهداف وجود دارد؟

برمبنای برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهران که سال گذشته به تصویب شورای شهر تهران رسید 9 هدف کلی در رابطه با حریم تعیین شده است. کمک به ارتقای سطح مجموعه شهری تهران از یک کلان‌شهر صرفا پرجمعیت و نابسامان به یک شهر جهانی در سطح منطقه آسیای جنوب غربی، کمک به ارتقای میزان قدرت و استحکام سازمان فضای منطقه شهری تهران به‌عنوان شهری جهاني، ایجاد‌ هاله حفاظتی پیرامونی یا تنفسگاهی برای کلان‌شهر تهران و استقرار سازمان عملیاتی مجموعه این اهداف است که در قالب برنامه راهبردی حریم در حال پیگیری است. البته پیگیری این اهداف در حالی است که با بررسی‌های انجام شده مشخص شده است که مدیریت حریم پایتخت به‌عنوان یک نهاد عمومی و غیردولتی، توسعه فضاهای سبز و باز عمومی با کارکرد تفرجگاهی، تفریحی و گردشگری پیرامون شهر تهران نیاز به استقرار سازمان مدیریت حريم پایتخت دارد. به تعبیری دیگر در حال حاضر به این نتیجه رسیده‌ایم که اگر می‌خواهیم حریم 6 هزار کیلومتری پایتخت را کنترل کنیم نیاز به تشکیل سازمان مدیریت حریم پایتخت است. تاکید می‌کنم پایتخت به این دلیل است که در حال حاضر حریم تحت حفاظت شهرداری تهران شامل 1200 کیلومتر در 10 منطقه تهران است.

در سال‌های گذشته شهرداری ساخت‌وساز در حریم را ممنوع کرده بود اما ساخت مجتمع‌های تجاری و رفاهی را آزاد گذاشته بود. در حال حاضر آیا واقعا ساختمان‌سازی در حریم متوقف است؟

در محدوده 1200 کیلومتری تهران که تحت مراقبت و صیانت اداره کل حریم تهران است اجازه هیچ‌گونه ساخت‌و‌ساز داده نمی‌شود. ساخت‌وسازهای با کاربری تجاری به‌طور کلی ممنوع است. بنابراین با هرگونه ساخت‌وساز غیرمجاز با کاربری مسکونی و تجاری برخورد می‌شود. با این حال معتقد هستیم امکان کنترل و نظارت کامل بر محدوده 6 هزار کیلومتری حریم پایتخت فقط از طریق سازمان مدیریت حریم پایتخت امکان‌پذیر است. ساختار این سازمان می‌تواند با درنظر گرفتن ابزارهایی باشد که بتواند قابلیت مانور بیشتری در حریم داشته باشد. چون در حال حاضر در حریم پایتخت بخشداران،‌ دهیاران، شهرداران تابعه فرمانداری‌ها نيز حضور دارند، مثل اسلامشهر که با آنکه در محدوده حریم پایتخت قرار دارند اما صدور مجوز ساخت‌وساز در این شهر زیر نظر استانداری تهران است. اما مطابق با برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهران نه تنها روستاهای واقع در حریم شهر تهران نباید دارای حریم باشند بلکه برابر قانون، صدور هرگونه مجوز ساخت‌وساز در محدوده حریم نیز باید زیر نظر شهرداری تهران انجام شود. ولی به دلیل نبود ساختارهای مناسب امکان کنترل همه‌جانبه حریم از دسترس اداره کل حریم شهرداري خارج است.

در بخشی از صحبت‌هایتان به این موضوع اشاره کردید که برای نظارت همه‌جانبه بر حریم پایتخت نیاز به ایجاد سازمان حریم پایتخت وجود دارد. این سازمان چه ابزارهایی می‌تواند در اختیار داشته باشد که بر حریم پایتخت نظارت کند؟

یکی از این ابزارها ایجاد گارد حریم پایتخت است. تشکیل گارد حریم یکی از ملزومات ایجاد مدیریت یکپارچه در حریم شهر تهران است. باید یک نیروی قهریه برای برخورد و جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم شهر تهران با پتانسیل و امکانات بیشتری تشکیل شود؛ چراکه وسعت حریم شهر تهران تنها با استفاده از توان یگان امداد نیروی انتظامی و حریم بانان شهر تهران به صورت کامل حفظ نمی‌شود. هم اکنون پیشنهاد اجرای این طرح در حال طی مراحل اداری و سازمانی خود است. حتما این گارد باید ضابط قضایی باشد. اداره کل تشکیلات شهرداری تهران و دستگاه‌های مربوطه در حال بررسی این پیشنهاد هستند تا ساز و کار اجرای آن تدوین شود.

در طرح راهبردی حریم پایتخت نقاط سکونتی دیده شده است؟

بله چندین نقطه منفصل جمعیتی همچون صالح‌آباد غربی، شهرک گلستان، مسگرآباد و... دیده شده است. یعنی نقاطی که تاکنون شکل گرفته است حفظ می‌شود، بدون آنکه طرح توسعه‌ای برای آنها پیش‌بینی شده باشد. به عبارت دیگر پس از این در محدوده حریم پایتخت مرکز سکونتگاهی جدید ایجاد نمی‌شود. در بخش صنعت نیز صنایع آلاینده همچون کارخانه سیمان تهران، کارخانه ذوب مس، کارخانه کاشی‌سازی که هم‌اکنون در حاشیه جنوب تهران برنامه‌ریزی شده است تا در یک برنامه بلندمدت از محدوده 120 کیلومتر تهران خارج شوند. اینها باید در درازمدت بروند بیرون از 120 کیلومتر؛ یعنی به‌عنوان صنایع آلاینده باید منتقل بشوند، ولی مشاور طرح حريم برایشان درصد تعیین کرده است. در مجموع در طرح راهبردی حریم پایتخت 17 درصد مساحت حريم به پهنه کشاورزی و باغداری، 23 درصد به پهنه اندوختگاه‌های محیط زیست، 24 درصد به پهنه عناصر طبیعی و يك درصد به پهنه صنعت اختصاص داده شده است. همچنين 15درصد نيز براي پهنه سكونتگاهي در نظر گرفته شده و مابقي مساحت حريم به دو پهنه‌ پردیس‌های موضوعی و تجهیزات اختصاص داده شده است.

یکی از تکالیف برنامه پنج ساله شهرداري تهران كه از ابتداي سال جاري مبناي كار مديريت شهري قرار گرفته، توسعه کمربند سبز در حریم پایتخت است. منظور از توسعه کمربند سبز حریم چیست؟ تا کنون توسعه کمربند سبز در چه مناطقی از محدوده حریم اجرایی شده است؟

یکی از تکالیف محوری در محدوده حریم پایتخت در برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهیه طرح‌های ویژه حریم پایتخت است. این طرح‌ها در قالب 25 پروژه تعریف شده و در حال پیگیری است. یکی از این پروژه‌ها تهیه طرح کمربند سبز شهر تهران است. کمربند سبز شهر تهران با هدف کاهش آلودگی هوا و افزایش لطافت آن ایجاد می‌شود و مانع از توسعه محدوده شهر به سمت حریم پایتخت خواهد شد. کمربند سبز می‌تواند مکانی مناسب برای ایجاد کشاورزی شهری و ایجاد فضاهای تفریحی و گردشگری برای خانوارها باشد. علاوه بر این در کمربند سبز شهر تهران طرح ایجاد انرژی‌های پاک نیز دنبال می‌شود. پیش‌بینی فضاهایی همچون مسیر دوچرخه‌سواری، پیست موتورسواری، زمین چمن فوتبال و پرورش حیوانات نیز از جمله محورهای در حال پیگیری در کمربند سبز تهران است. این در حالی است که به نظر می‌رسد در بسیاری از سازمان‌ها و ارگان‌ها با مفهوم حریم بیگانه هستند. حتی در مجموعه شهرداری نیز چنین بیگانگی دیده می‌شود. بسیاری از مدیران نمی‌دانند که وقتی صحبت از حریم می‌شود چه نگاه‌هایی مدنظر ما است یا رویکردمان چیست؟ آیا محدوده حریم باید به ویلاسازی اختصاص یابد و مجوز ساخت‌وساز 7 طبقه در بستر رودخانه‌های آن داده شود یا آنکه محدوده حریم پایتخت باید ضمن حفظ طبیعت به موضوعات گردشگری و کشاورزی اختصاص پیدا کند. از این رو نیاز به زمینه‌سازی وجود دارد و باید به صورت تدریجی پیش رویم.

یکی از طرح‌های مربوط به حریم مبادی ورودی شهر تهران است. آیا ساماندهی این مبادی در دستور کار اداره کل حریم پایتخت قرار گرفته است؟

بازبینی و تکمیل طرح‌های ساماندهی مبادی ورودی واقع در حریم پایتخت در حال پیگیری است. در حال حاضر برابر برنامه پنج ساله دوم 9 مبادی ورودی باید برای شهر تهران پیش‌بینی شود. طراحی این مبادی از این رو ضروری به نظر می‌رسد که هم اکنون در نقاط ورودی شهر به ویژه در جنوب تهران وضعیت نامنظم و ناهنجاری وجود دارد و نیاز است تا با ساماندهی این مبادی نظم بصری مناسبی در این نقاط پیش‌بینی شود. به همین دلیل بنا داریم نشانه‌هایی مطابق با الگوی معماری اسلامی- ایرانی برای 9 مبادی ورودی شهر تهران طراحی کنیم.